W poszukiwaniu nowego socjalizmu


XIX Wszechzwiązkowa Konferencja Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego podsumowała w trakcie obrad w dniach 28 czerwca – 1 lipca 1988 roku dyskusję nad zmieniającym się kształtem socjalizmu w Związku Radzieckim, która toczyła się od wyboru Gorbaczowa na stanowisko sekretarza generalnego KPZR w kwietniu 1985 roku. Ponieważ dyskusja ta i jej wyniki posiadają znaczenie międzynarodowe oraz prowadzą do daleko idących wniosków, na temat przebudowy socjalizmu – należałoby jej poświęcić znacznie więcej miejsca niż mogę to uczynić na łamach „Poszukiwań”. Chodzi tu o całokształt zagadnień związanych z szeroko upowszechnianym w ZSRR hasłem „nowego myślenia” o sprawach socjalizmu i świata.

Przebudowa interpretowana jest w Związku Radzieckim jako wszechogarniający proces społeczny, w sferze ideologii, gospodarki i polityki, zmierzający do ukształtowania nowego oblicza socjalizmu. W tym sensie z interesującego nas punktu widzenia na plan pierwszy wysuwają się funkcje prognostyczne wypracowanych koncepcji teoretycznych. Mówił o tym wyraźnie Gorbaczow także na pierwszym po XIX Wszechzwiązkowej Konferencji Partyjnej plenum Komitetu Centralnego KPZR, 29 lipca br. w referacie „O praktycznych działaniach w realizacji uchwał XIX Wszechzwiązkowej Konferencji Partyjnej”. Podkreślał z naciskiem konieczność pracy nad ideologią i teorią. A nie są to łatwe problemy.

W przemówieniu w trakcie XIX Wszechzwiązkowej Konferencji KPZR Gorbaczow stwierdził, że radzieccy uczeni dokonują poważnych analiz niedociągnięć występujących w życiu politycznym kraju. System polityczny w ZSRR wymaga radykalnej przebudowy i to już w ciągu najbliższych lat. Równocześnie uznał, że ze strony badaczy życia politycznego „niewielkie są konstruktywne rezerwy, brak jest nowych idei”. Natomiast w wystąpieniu na lipcowym plenum Gorbaczow stwierdził, że zbyt wiele radzieckich wielkich ośrodków naukowych zadowala się jedynie rolą komentatorów i krytyków, i jak dotychczas mało jeszcze daje pogłębionych opracowań współczesnych problemów ujawnionych przez przebudowę, od rozwiązania których zależy w znacznym stopniu zarówno przebieg, jak i powodzenie przebudowy, jej rezultaty. Socjologowie natomiast nie wnikają w istotę zjawisk, nie zauważają, że przebudowa wyszła już ze stadium wieców.

Sprawiedliwa krytyka nauk społecznych stopniowo ujawnia niedostatki instytucjonalnego i intelektualnego zaplecza radzieckich teoretyków przebudowy. Bez nowych rozwiązań organizacyjnych i złamania istniejących monopoli trudno oczekiwać postępu. Wymaga to szerokiej dyskusji nad problemem stosunku między teorią a partią, swobody dyskusji oraz określenia sposobu funkcjonowania partyjnych intelektualistów. Na razie nic jeszcze nie wiadomo o podejmowaniu takich zagadnień w radzieckich ośrodkach badawczych. Ma to swoje przyczyny także w niedostatecznej znajomości historii ruchu robotniczego, budownictwa socjalistycznego wraz z całą tradycją historycznych sporów marksistowskich i myśli socjalistycznej. Do odrobienia jest więc sporo. Natomiast, jakby w pierwszej kolejności, nie bez krytycznej dyskusji, na polu ideologicznym i socjologii wiedzy, rysuje się konieczność pilnego przemyślenia problematyki rozwiniętego socjalizmu.

Właśnie na przykładzie koncepcji i wręcz całej ideologii „rozwiniętego socjalizmu”, do niedawna obowiązującej we wszystkich krajach socjalistycznych, można z wielkim pożytkiem prześledzić trudności i ograniczenia występujące w marksistowskich badaniach naukowych. Wadą obecnej sytuacji jest zgodne przemilczanie zaszłości przy niedeklarowanym, choć faktycznym, odrzuceniu tej nieuzasadnionej merytorycznie koncepcji. W przeszłości wydobycie na plan pierwszy problematyki „rozwiniętego socjalizmu” wiązało się ze świadomym wyrugowaniem ze sfery badań nad współczesnością całego dorobku wywodzących się od Lenina marksistowskich analiz budownictwa socjalistycznego w ramach teorii okresu przejściowego od kapitalizmu do socjalizmu. Niestety, do dziś – w dużym stopniu ze względu na aktywny udział ideologów „rozwiniętego socjalizmu” w życiu politycznym w dobie przebudowy – brak jest dyskusji nad tą koncepcją, która stanowiła szyld ideologiczny, gwoli paradoksu, „epoki zastoju”.

Przełamanie tego tabu, jaki stanowi „rozwinięty socjalizm” rozstrzygnie zapewne o rozwoju marksistowskich nauk społecznych. Tą drogą może dojść do podjęcia szerokiej gamy klasycznych badań nad współczesnymi przemianami stosunków własności środków produkcji, sił wytwórczych, stosunków zarządzania i na tym tle – funkcjonowania klas i warstw społeczeństwa okresu przejściowego. Niezbędna jest analiza sprzeczności klasowych we wszystkich płaszczyznach ich występowania: gospodarczej, politycznej i ideologicznej, skojarzonych z badaniem funkcjonowania państwa jako instytucji demokracji socjalistycznej. Tym samym odsłoni się perspektywa teoretyczna uchwycenia stanu świadomości społecznej określonego przez byt społeczny współczesnego radzieckiego społeczeństwa. Takich badań w ZSRR praktycznie się dzisiaj nie prowadzi.

Na tym tle powstaje także kwestia podjęcia badań nad kształtowaniem ideologii społeczeństw budujących socjalizm w historycznie występujących formach, analogicznie do wcześniejszych formacji ekonomicznych. Trzeba byłoby zatem wyjaśnić, jakim klasom i grupom społecznym odpowiadała, wyrażając ich ekonomiczne interesy, ideologia „rozwiniętego socjalizmu”, a jakim obecnie ideologia „przebudowy”. Rysuje się tu zresztą niezwykle kontrowersyjny problem badawczy, który można sformułować jako syndrom „oddalającego się horyzontu”. Chodzi o to, że w miarę rozwoju procesu budowy socjalistycznego społeczeństwa, jego ostateczny kształt jako wynik tego procesu przesuwa się równolegle w przyszłość, jako odległy i stale aktualny cel. Dla Lenina i jego współczesnych komunizm, rozumiany faktycznie jako socjalizm, był kwestią najbliższych dziesięcioleci. Stalin wbrew prawdzie historycznej ogłosił jego osiągnięcie już pod koniec lat trzydziestych. Dla Chruszczowa komunizm w ścisłym sensie miał ukształtować się w ZSRR już w obecnych latach osiemdziesiątych. Według Breżniewa w latach siedemdziesiątych, wbrew oczywistym faktom, Kraj Rad znajdował się w fazie rozwiniętego socjalizmu i przechodził do budowy ekonomicznych podstaw komunizmu. Teraz mówi się o zagadnieniach formacyjnych nader wstrzemięźliwie, co stanowi już wielki postęp.

Odwrotnie, następuje wydłużenie w czasie okresu przejściowego od kapitalizmu do socjalizmu, który do niedawna traktowany był jako krótkotrwały okres historyczny, z reguły już bezpowrotnie zakończony we wszystkich europejskich krajach socjalistycznych. Sprawy te są dalekie od rozstrzygnięcia. Tym niemniej cały ton dyskusji w trakcie XIX Konferencji KPZR miał niezwykle ostry charakter. Delegaci nie wspominali nawet o „rozwiniętym socjalizmie”, ale wręcz przeciwnie – wskazywali na niedopuszczalne trudności w zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych i żywnościowych. Krytykowano warunki pracy i ochronę zdrowia, poziom kształcenia i proces wychowania, niskie płace i brak dóbr powszechnego użytku, trudności w podróżowaniu, stan usług i warunki wypoczynku. Praktycznie każda kwestia społeczna była na konferencji charakteryzowana w kategoriach braku i niedostatku, a nie zaspokojenia ludzkich potrzeb.

W referacie Gorbaczow jednoznacznie odciął się od występujących w przeszłości deformacji socjalizmu oraz okresu „zastoju”. Wyrzekając się niedobrej przeszłości, radziecki przywódca opowiedział się za wypracowaniem koncepcji nowego socjalizmu, nawiązującej do najlepszych tradycji i przodującego dorobku ludzkości. Stanowić to powinno punkt wyjścia kształtujących się współcześnie neosocjalistycznych ruchów politycznych.

Za podstawę nowego społeczeństwa socjalistycznego uznaje się efektywną gospodarkę służącą zaspokojeniu ludzkich potrzeb społecznych, gdzie życie ekonomiczne rozwija się w oparciu o różnorodne formy społecznej i osobistej własności środków produkcji, z wyłączeniem kapitalistycznego sposobu produkcji związanego z wyzyskiem siły roboczej.

Główna nowość wprowadzana systematycznie do wszystkich sfer życia gospodarczego to konsekwentne odchodzenie od stalinowskiego modelu, którego istotą było sprowadzenie całego bogactwa gospodarki do form naturalnych. Całość życia gospodarczego przedstawiała jakby jeden wielki koncern, w którym – za pomocą rozmaitych regulacji administracyjnych – zabezpieczano wymianę dóbr i usług oraz przepływ siły roboczej. W to miejsce wprowadza się mechanizmy produkcji towarowej z właściwą jej gospodarką pieniężną, co popularnie, choć nietrafnie określane jest mianem gospodarki rynkowej.

W tym celu całe życie gospodarcze ma zostać podporządkowane mechanizmowi rozrachunku gospodarczego, samofinansowania i rentowności, a stosunki ekonomiczne mają być oparte na nowych relacjach dzierżawy środków produkcji i kontraktu, poczynając od brygady aż do poziomu całych przedsiębiorstw i zjednoczeń.

Te nowe rozwiązania zmierzają do tego, aby pracownik zatrudniony w danym przedsiębiorstwie bezpośrednio łączył swój dochód z wynikami produkcyjnymi zakładu.

Szczególnie preferowane w tym nowym modelu ekonomicznym są różnego typu spółdzielnie czy kooperatywy. W obecnych warunkach, zwłaszcza w miastach, zakłada się wiele nowych spółdzielń pracy i stanowią one swoisty wzorzec dla przedsiębiorstw państwowych. Stopniowo zresztą, dzięki rozmaitym formom dzierżawy majątku produkcyjnego oraz umowom między załogą a organem założycielskim, faktycznie mielibyśmy do czynienia z kształtowaniem się spółdzielczych przedsiębiorstw produkcyjnych w mieście. W najbliższej przyszłości przewiduje się także przejście kołchozów na system brygad rodzinnych, żyjących z dzierżawy gruntów czy ferm hodowlanych. Z czasem mają powstać samodzielne fermy rodzinne na wsi.

Oparte na rozrachunku gospodarczym przedsiębiorstwa i spółdzielnie mają w dalszej perspektywie, w swobodnym ruchu kooperacji, budować wyższe formy współdziałania w postaci zrzeszeń i spółek. Ich naturalne zaplecze finansowe będą stanowić nowopowstałe banki, także oparte na pełnym rozrachunku gospodarczym, w tym banki komercyjne.

Reasumując, nowy socjalizm w ZSRR oznacza przejście od gospodarki naturalnej do produkcji towarowej z właściwą jej gospodarką pieniężną, przy konsekwentnej eliminacji własności kapitalistycznej.

Znacznie bardziej tajemniczo przedstawia się polityczny kształt nowego socjalizmu przy zachowaniu tradycyjnej formuły o budowie socjalizmu z bezpośrednim udziałem ludzi pracy.

To, co charakteryzuje tutaj nowy punkt widzenia, zdaje się przejawiać w silniejszym niż dotychczas rozwoju kontroli robotniczej oraz władczej funkcji rad.

Bardziej radykalny charakter ma zdecydowany kierunek na rozwój ogólnonarodowego patriotycznego ruchu poparcia polityki przebudowy, którego istotę najlepiej oddają różnego rodzaju nieformalne kluby polityczne i samodzielne inicjatywy obywatelskie. Te rozliczne organizacje, które działają od ponad roku, potrafiły doprowadzić do uruchomienia rozmaitych masowych ruchów politycznych ludzi pracy w kwestiach zarówno ochrony przyrody, jak i demokratyzacji życia społecznego. Uczestnicy tych ruchów przejawili swoją aktywność szczególnie w trakcie przygotowań do konferencji, ingerując nawet w proces wyboru delegatów.

W końcowych fragmentach referatu Gorbaczow wyraził przekonanie o potrzebie stworzenia obiektywnych kryteriów tego, czym jest socjalizm na poszczególnych etapach przemian i o żywotności marksizmu-leninizmu.

Proponowana wizja nowego socjalizmu niewiele więc odbiega od klasycznych koncepcji. Należy ją rozumieć jako zerwanie z dotychczasowymi, opartymi na mechanizmach gospodarki naturalnej i przymusie politycznym, metodami budowania nowego ustroju. Jej podstawą staje się wielokrotnie formułowany przez Lenina i realizowany za jego czasów w praktyce, postulat budowy socjalizmu na bazie masowej, produkcyjnej i politycznej inicjatywy ludzi pracy. To podejście stawia przed naukami społecznymi poszukującymi nowych rozwiązań radykalnie nowy zespół wymagań poznawczych. Sprowadza się on w gruncie rzeczy do zmiany optyki widzenia procesu budowy socjalizmu w sposób zachowawczy na punkt widzenia oparty na przekonaniu, że nic tak dobrze nie robi socjalizmowi, jak przeprowadzanie w nim od czasu do czasu rewolucji. Jest to jedyna skuteczna droga wydobycia się z wiekowego zacofania społeczeństw próbujących budować nową socjalistyczną przyszłość.

Marek Zagajewski

Pozostaw odpowiedź

Witryna wykorzystuje Akismet, aby ograniczyć spam. Dowiedz się więcej jak przetwarzane są dane komentarzy.