Chińska Republika Ludowa jest dynamicznie rozwijającym się społeczeństwem, którego gospodarka od kilku lat jest traktowana przez znawców jako druga w świecie, a niektórzy uważają, ze pod względem PKB przegoniła Stany Zjednoczone Ameryki i znajduje się na miejscu pierwszym. Rodzi to cały szereg następstw nie tylko ekonomicznych, także społecznych i politycznych. Dodatkowym elementem w tej dyskusji jest odmienność polityczno-ustrojowa ChRL, która jest państwem socjalistycznym i nie uznaje hegemonii kapitalistycznej Ameryki, choć w ostatnich wielu dziesiątkach lat potrafiła znaleźć korzystne dla siebie formy kooperacji z wielkimi gospodarkami świata w ramach pokojowego współistnienia. Obecnie potencjał gospodarczy i pozycja międzynarodowo-polityczna Chin są już tak wielkie, że bez państwa chińskiego nie można rozwiązać żadnego wielkiego problemu światowego1.
Chiny od tysięcy lat budziły zainteresowanie świata zachodniego głównie ze względu na wielkość państwa i narodu, ogrom bogactwa oraz odmienność cywilizacji chińskiej, promieniującej na inne państwa i narody Azji i Dalekiego Wschodu. Chińczycy w ciągu liczącej około 5 tys. lat własnych dziejów przeżywali okresy wzlotów i upadku, jednak dzięki wielkości tej cywilizacji potrafili wychodzić z opresji historycznych i budować nowe okresy świetności. Fundamentalną rolę w tym dziejowym procesie odgrywała chińska kultura i państwo chińskie, którego początki sięgają III tysiąclecia przed naszą erą. W odróżnieni od innych starożytnych cywilizacji potrafili utrzymać ciągłość własnej cywilizacji, rozwijając i dostosowując ją do nowych warunków rozwoju sił wytwórczych i zmieniającej się sytuacji międzynarodowej. Dużą rolę w rozwoju i umocnieniu państwa chińskiego i chińskiej cywilizacji odegrała odmienność gospodarczo-społeczna Chin, wyrażająca się w powstaniu tzw. azjatyckiego typu produkcji, będącego podstawą gospodarczo-społeczną scentralizowanego państwa chińskiego, zdolnego nie tylko do utrzymywania w ryzach własnego ludu, ale narzucającego także różne formy dominacji narodom sąsiadującym. O ogromnym potencjale finansowo-gospodarczym, organizacyjnym i logistycznym świadczą zachowane do dziś pozostałości wielkiego muru chińskiego, kanały, regulacje rzek, systemy nawodnień, budownictwo miejskie i kwitnąca kultura, której zachowane relikty zadziwiają współczesnych obserwatorów. Innym fenomenem chińskiej cywilizacji jest wczesne odejście społeczeństwa chińskiego od niewolnictwa, które przestało odgrywać dominującą rolę gospodarczą już w poł. I tysiąclecia przed nasza erą. Dużą rolę w tym procesie odegrała instytucja wiejskich (gminnych) wspólnot, skupiających wolnych chłopów, trudniących się pracą na roli, zróżnicowanych ekonomicznie, ale wolnych. Oznaczało to, że rozwój sił wytwórczych w rolnictwie był już na tak wysokim poziomie, ze przestała być konkurencyjna siła robocza niewolników, wykonujących prace pod przymusem nie tylko ekonomicznym także administracyjnym. Bardziej wydajna była praca wolnego chińskiego rolnika, który jednak znalazł się w ryzach kształtującego się ustroju feudalnego, który trwał z różnymi zmianami do końca cesarstwa na początku XX w.2
Ustrój feudalny trwający prawie 2,5 tyś lat miał liczne negatywne następstwa dla rozwoju Chin, szczególnie w ostatnich kilku wiekach. W warstwie kulturowej i religijnej dużą rolę w jego umacnianiu i petryfikacji odegrały konserwatywne nurty ideologiczne i wierzenia religijne, głównie konfucjanizm, taoizm, także importowany z Indii buddyzm. Szczególnie dużą rolę odegrał konfucjanizm, który przechodził przez liczne fazy rozwojowe i stworzył liczne szkoły i kierunki ideowo-teoretyczne, generalnie jednak był najważniejszą podbudową ideowo-teoretyczną społeczeństwa chińskiego, zwłaszcza jego warstw wyższych – mandarynów, cesarstwa, ale także warstw niższych, głównie chłopów, stanowiących przez wieki główną masę narodu. Konfucjanizm był filozofią idealistyczną, główną osią porządku społecznego, przyrody wyznaczało „Niebo” jako amorficzne bóstwo, wyznaczające podstawowe relacje między ludźmi, którzy mieli odwieczne miejsce i role w porządku społecznym. Początkowo konfucjanizm był teorią filozoficzną, nie mająca charakteru religijnego. Jednocześnie stanowił on podstawę do ważnego w kulturze chińskiej kultu przodków. Dopiero z czasem wykształciły się w nim pewne cechy doktryny religijnej, która wyznawana była przez setki milionów Chińczyków. Był to dodatkowy element konfucjanizmu, wyznaczający jego znaczenie w kształtowaniu świadomości społecznej Chińczyków3.
Konfucjanizm jako nurt ideowo-religijny pełnił przez wieki rolę konserwowania feudalnych stosunków społecznych i był ważną podporą ustroju cesarskich Chin, w szczególności jego warstwy urzędniczej- mandarynów. Z tego powodu pod koniec XIX w. i na początku XX w. był krytykowany i zwalczany przez postępowe nurty społeczne, które zawitały do Chin w tej epoce. Szczególnie mocno krytykował konfucjanizm i zwalczał go jako ruch konserwatywno-reakcyjny marksizm i ruch komunistyczny. Po obaleniu cesarstwa w 1911 r. i powstaniu republiki burżuazyjnej powstały nowe warunki dla szybkiego rozwoju kapitalizmu i towarzyszących mu nurtów ideowo-politycznych. Było to konsekwencją otwarcia się Chin na kapitał zagraniczny i narzucania hegemonii Chinom przez imperialistyczne państwa Zachodu i Japonię. Postępowe siły chińskie zrozumiały, że uratowanie niepodległości Chin i ich cywilizacji musi nastąpić przy pomocy postępu gospodarczego i społecznego rodem z Zachodu. Jednym z takich nurtów stał się ruch robotniczy, rozwój marksizmu i ruchu komunistycznego. W 1921 r. powstała Komunistyczna Partia Chin4.
KPCh od początku przyjęła kurs na dążenie do obalenia państwa burżuazyjno-obszarniczego i ustanowienia państwa socjalistycznego, w związku z tym przeciwnikiem ideowo-politycznym stał się także konfucjanizm. Wielką rolę w zwalczaniu konfucjanizmu odegrał jej wielki przywódca Mao Zedong, którego zasługi rewolucyjne i w zakresie tworzenia podstaw ustroju socjalistycznego są historyczne. Mao działał w okresie wielkich sprzeczności i walk klasowych. Prowadził nieustanne wojny partyzanckie, przeciwko Japończykom, także inne formy walki z chińską burżuazją. Po 1949 r. po powstaniu ChRL te sprzeczności przybrały charakter nie tylko klasowy, także międzynarodowo-państwowy i m.in. znalazły wyraz w wojnie koreańskiej. Dalsza historia Chin ludowych do śmierci Mao to nieustanna walka polityczna na arenie wewnętrznej i międzynarodowej, która zaostrzała konfrontację ideową w Chinach między marksizmem i komunizmem a konfucjanizmem. Szczytowymi okresami tej walki był rok 1957 i kampania pod nazwą ”Niech rozkwita sto kwiatów i rozwija się sto szkół myślenia”, a w szczególności „wielka proletariacka rewolucja kulturalna” w latach 60-tych, kiedy ponownie w Chinach ujawniły się głębokie sprzeczności klasowe i hasło walki klasowej wykorzystywane było przez frakcję lewacką do walki wewnętrznej o władzę. Wtedy poddano prześladowaniom licznych jeszcze zwolenników konfucjanizmu, na masową skalę niszczono prace i zabytki konfucjańskie. Bez wątpienia wielką zasługą Mao było radykalne ograniczenia roli konfucjanizmu i jego miejsca w społeczeństwie chińskim. Nie oznaczało to, że całkowicie wyeliminowano zwolenników i wpływy konfucjanizmu na życie publiczne, o czym świadczyły późniejsze krytyczne wypowiedzi Deng Xiaopinga, a w szczególności pewien powrót konfucjanizmu nie tylko do oficjalnego życia publicznego Chin, także do Komunistycznej Partii Chin5.
Inaczej ta kwestia przedstawiała się po 1976 r. po śmierci Mao, a w szczególności od 1978 r., kiedy KPCh ogłosiła nowy program budowy socjalizmu, nazwany później „socjalistyczną gospodarką rynkową”. Chiny szeroko otwarły się na świat. Napłynął wielki kapitał zagraniczny, który ciągnął olbrzymie zyski z pracy taniej siły roboczej i korzystał z wielkich zasobów naturalnych i rynkowych Chin. Władze zezwoliły na reaktywację i rozwój własnej narodowej burżuazji, która z czasem wyrosła na znaczący sektor gospodarczy, mający coraz większy udział w tworzeniu dochodu narodowego (nawet do 2/3), utrzymując jednak własność państwową w strategicznych gałęziach gospodarczych, w tym także własność ziemi. Chiny otwarły się szeroko na świat zewnętrzny, co m.in. znalazło wyraz w wymianie handlowej, idących w setkach tysięcy rocznie wyjazdach młodzieży uczącej się na zagranicznych uniwersytetach i innych szkołach wyźszych, głównie amerykańskich i rosnącej turystyce zagranicznej Chińczyków, która przekroczyła kilka lat temu 100 mln turystów rocznie6.
Przejście na tory socjalistycznej gospodarki rynkowej przyczyniło się do ożywienia chińskiej polityki zagranicznej. Wiodące ośrodki burżuazyjne na świecie, w szczególności w USA, postrzegały te zmiany jako krok do stopniowego demontażu socjalizmu w Chinach, rozumiejąc gospodarkę rynkowa jako związaną wyłącznie z kapitalizmem i wyrażając nadzieję na dalsze zmiany ustrojowe podobnie jak to miało miejsce w Związku Radzieckim i europejskich krajach demokracji ludowej w końcu lat 80tych i na początku lat 90tych XX wieku. Były to jednak płonne marzenia, kierownictwo KPCh i ChRL nie zamierzało zejść ze strategicznego kierunku i celu, jakim było podążanie i budowa socjalizmu a w dalszej perspektywie komunizmu. Zmieniły się jednak uwarunkowania zewnętrzne i wewnętrzne, a wiec wymagały one zmiany drogi i metod osiągania celów strategicznych. Kierownictwo KPCh pod kierunkiem Deng Xiaopinga uczyniło ten program bardziej realistyczny do warunków zgodnie z zasadą, że trzeba budować prawdę w oparciu o fakty, dostosowując go do realiów historycznych i ekonomicznych Chin. Jednocześnie odwoływano się do konfucjańskiej paremii, że „kto zna cel, ten znajdzie do niego drogę”7.
Deng Xiaoping odszedł od wielu dogmatycznych a nawet utopijnych stwierdzeń i zasad swego wielkiego poprzednika, opierającego się w znacznym stopni na doświadczeniach i ustaleniach teoretycznych WKP(b) i Związku Radzieckiego o szybkiej możliwości zbudowania socjalizmu i komunizmu w Chinach, kraju historycznie zacofanym, w którym podstawą bytu większości ludności było biedne, rozdrobnione i ekstremalnie zacofane pod względem postępu technicznego rolnictwo. Co prawda uspółdzielczenie wsi w latach 50-tych przyniosło pewien wzrost wydajności pracy, ale późniejsze zmiany spółdzielni w komuny wiejskie, będące formą ich centralizacji i administracyjnego komenderowania przyczyniły się do spadku tej wydajności, podobnie jak spadku zaufania do polityki rolnej KPCh. Na to nakładały się błędy polityki „Wielkiego Skoku” i „rewolucji proletariackiej”, które doprowadził do chaosu gospodarczego i radykalnego spadku produkcji rolnej, co skutkowało głodem a nawet śmiercią głodową w licznych prowincjach chińskich. Ten woluntarystyczny etap rządów Mao Zedonga pozostaje do dziś złym wspomnieniem po schyłkowych rządach Wielkiego Sternika8.
Problem jednak nie był tylko wynikiem błędów Mao, w tym czasie w KPCh toczyła się ostra walka pomiędzy różnymi frakcjami partyjnymi, w tym między frakcją lewacką kierowaną przez marszałka Lin Biao i małżonkę Mao Zedonga p. Jiang Qing, stojących na stanowisku skrajnego egalitaryzmu, zwanego też „koszarowym socjalizmem”. Głównym oponentem tej frakcji była frakcja Deng Xiaopinga i Liu Szaotsi, którzy uważali, że dla rozwiązania problemów Chin, kraju ekstremalnie biednego i zacofanego historycznie, niezbędne jest szerokie otwarcie na świat i wejście na drogę kooperacji z rozwiniętymi państwami kapitalistycznymi, nie stając się równocześnie ich satelitą. Ażeby przyspieszyć rozwój Chin trzeba się było cofnąć nie o jeden krok, ograniczyć a nawet zrezygnować z deklarowanych konstytucyjnie licznych praw socjalnych. Zezwolić na legalną działalność chińskiej inicjatywie prywatnej i wpuścić na teren kraju wielki kapitał zagraniczny, jego potężne korporacje, a także banki, które uruchomiły wielką produkcję, wykorzystując tanią siłę roboczą i surowce9.
Jak wiadomo po 40 latach polityka ta przyniosła wielkie osiągnięcia gospodarcze i społeczne, Chiny wyrosły na drugą gospodarkę świata, wyprowadzono z nędzy ponad 700 mln Chińczyków, jednocześnie kraj podzielił się wewnętrznie, społecznie i klasowo, powstały nowoczesne gałęzie przemysłu, rozwinęły się nowoczesne usługi, które tworzą ponad 90% PKB, jednocześnie odrodziła się wielka narodowa burżuazja, sektor prywatny krajowy i zagraniczny wytwarza ok. 2/3 PKB, kapitalizm dominuje w bazie, natomiast socjalizm w nadbudowie, co daje podstawę do definiowania Chin jako kapitalizmu państwowego (gospodarka hybrydowa), nadal nie jest rozwiązany problem modernizacji rolnictwa, na wsi zamieszkuje ponad pół mlrda ludzi, których dochody są średnio 3 razy niższe niż dochody ludności miejskiej. KPCh przyjmując program socjalistycznej gospodarki rynkowej nie odrzuciła zasady walki klasowej, przyjęła jednak, że na obecnym etapie nie jest ona główną sprzecznością. Podstawową sprzecznością współczesnych Chin jest sprzeczność między rozwojem sił wytwórczych a rosnącymi potrzebami narodu chińskiego. Główny wysiłek narodu powinien iść w kierunku maksymalnego uwolnienia sił wytwórczych w oparciu o rosnące zasoby wewnętrzne, ale także otwarcie się na zewnątrz i szeroką kooperację z zagranicznymi podmiotami gospodarczymi, handel, instytucjami naukowo-technologicznymi i finansowymi. Oznacza to, że w Chinach wydłużony został do 100 lat (biorąc także pod uwagę plany perspektywiczne) okres przejściowy od kapitalizmu do socjalizmu), którego istotę klasową określa panowanie proletariatu (ludu) w polityce i ideologii, natomiast w ekonomii ścierają się i rywalizują różne sektory własnościowe, ale pod kierunkiem socjalistycznego państwa i prawa i przy hegemonii ideowo-poliycznej partii komunistycznej. Jest to droga do socjalizmu preferowana przez kraje opóźnione w rozwoju gospodarczym, w szczególności przemysłu.
Te sprzecznościowe tendencje rodzą rodzą różnego rodzaju następstwa. Kierownictwa KPCh od czasów Deng Xiaopinga po Xi Jinpinga stoją na stanowisku, że socjalizm jako ustrój społeczny nie jest w Chinach zagrożony. Kontrrewolucja trzymana jest w ryzach. Kierowniczą siłą pozostaje nadal Komunistyczna Partia Chin, stojąca na gruncie marksizmu-leninizmu i myśli Mao Zedonga, a jej głównym zadaniem jest wyrażanie i obrona interesów ludzi pracy. W związku z tym główna linia ideologiczna i polityka partii przyjęła postać tzw. czterech zasad: 1. trzymania się socjalistycznej drogi, 2. przestrzegania demokratycznej dyktatury ludu (proletariatu), 3. przestrzegania kierowniczej roli partii komunistycznej i 4. przestrzegania marksizmu-leninizmu i myśli Mao Zedonga. Jednocześnie złagodzono dotychczasową politykę w stosunku do konfucjanizmu, który w Chinach był i jest nie tylko rozbudowanym nurtem filozoficznym, oddziaływającym na światopogląd licznych mas ludowych, świata urzędniczego, ale częściowo będącym także jedną z głównych religii w Chinach, której wyznawcy jeszcze w 1956 r. stanowili ok. 300 mln wiernych i była to jedna z trzech głównych religii obok taoizmu i buddyzmu. Zaprzestano dawnych praktyk administracyjno-prawnego prześladowania konfucjanizmu, z więzień i obozów reedukacyjnych zwolniono aktywnych konfucjanistów a więc głoszących publicznie poglądy konfucjańskie, zwrócono skonfiskowano księgi konfucjańskie, jednym słowem konfucjanizm uznano jako światopogląd filozoficzny prywatny i osobisty, niezagrażający ustrojowi. W związku z tym pojawia się potrzeba przedstawienia zarysu filozofii konfucjańskiej i jej rozwoju na tle dawnych epok10.
2. Zarys rozwoju konfucjanizmu w Chinach
Jak wspomniano cywilizacja chińska liczy ok. 5 tys. lat, a pierwsze chińskie państwa w szczególności dynastii Xia sięgają końca III tysiąclecia p.n.e., ale wszechstronny rozwój kultury, w tym także filozofii nastąpił dopiero w okresie dynastii wschodnich Czou (Eastern Zhou), nazywanej także Okresem Wiosny i Jesieni i Walczących Królestw w latach 770-221 p.n.e. Było to następstwem szybkiego rozwoju sił wytwórczych i pełnego rozkwitu chińskiej cywilizacji, promieniującej tez na kraje sąsiednie. Jednocześnie okres ten znamionowany był upadkiem władzy centralnej i rozpadem Chin na liczne państwa dzielnicowe, co m.in. sprzyjało powstawaniu różnorodności myśli społecznej, w tym kształtowaniu się licznych idei i poglądów filozoficznych., co później przybrało określenie „Sto Szkół”. Ferment i rozkład polityczny były korzystne dla powstawania warunków dla ideowego pluralizmu, jednocześnie rozbicie dzielnicowe powodowało brak stabilizacji, wzajemne walki, upadek moralności, porządku, pogłębiał się chaos, sprzyjający rządom bezprawia i zagrożeniom zewnętrznym. Zachwiane zostały dotychczasowe wartości, wyrastały warunki i kryteria nowych zasad, interesów i wartości, z czasem rodziła się legenda o „złotych” dawnych czasach, w których panowały porządek, ład, bezpieczeństwo państwa, wspólnot wiejskich, rodzin i jednolitego państwa11.
Na tym gruncie historyczno-rozwojowym powstawały nowe kierunki myśli społeczno-politycznej, określenia istoty nowych stosunków między panującym, arystokracją i ludem, budowano nowe konstrukcje wyznaczające relacje charakterystyczne dla nowego układu sił społecznych, które opisywane były przez nowych myślicieli, będących także nierzadko politykami, którzy stanowili później prototyp uczonego- dygnitarza chińskiego. Jedną z takich postaci był Konfucjusz (Kung-cy, Kung-fu-cy), żyjący w latach 551 – 479 p.n.e., głównie w obecnej prowincji Shandong. Jego wielką zasługą było, ze przeniósł on wiedzę o dawnej cywilizacji z okresu dynastii Czou (Zhou) do nowej epoki jako tzw „Złoty Wiek”, którą opracował i komentował w twórczy sposób. Poszukiwał wzoru społeczeństwa doskonałego, w związku z tym idealizował dawnych bohaterów, wartości i zasady wyznawane przez nich, tak w kwestiach materialnych jak i duchowych. Konfucjusz hołdował idealistycznej koncepcji świata. Uważał on, że Przyroda i Niebo poruszają się zgodnie z określonym trybem lub drogą („Tao”), odpowiednio do tego człowiek także znajduje odpowiednie miejsce we właściwym porządku, przestrzegając wszystkich związanych i uświęconych rytuałów (obrzędów) i zwyczajów („li”). Podstawową komórką społeczną jest patriarchalna rodzina, w związku z tym relacje w niej i role pełnione przez jej członków były zhierarchizowane i wyznaczały standardy funkcjonowania innych struktur społecznych, w tym państwa. Konfucjusz dążył do stworzenia filozofii społecznej, która miała łączyć zasady etyczne, społeczne i polityczne, a także formułował zasady i sposoby sprawowania władzy państwowej, która miała przywrócić stabilną i silną władzę państwową, będącą podstawą osiągania nie tylko porządku i harmonii społecznej, ale także szczęścia człowieka. Budował on system uniwersalny, który miał obowiązywać po wsze czasy, mający jednak zakorzenienie w dawnych dziejach. Wyznaczały je 5 zasad, wartości i zależności społecznych („wu lun”): 1. syna od ojca, , 2. żony od męża, 3. młodszego brata od starszego,4. podwładnego od panującego, 5. przyjaciela od przyjaciela. Dążył także do stworzenia wyraźnie sprecyzowanej patriarchalno-feudalnej hierarchii społecznej, w której każdy zajmowałby z góry ustalone miejsce (teoria właściwych nazw), wyznaczająca mu odpowiednie zachowanie. Podstawą tego układu była zasada żen („ren”) czyli humanitarność, „i” czyli sprawiedliwość oraz „li” czyli rytuał, obrzęd, etykieta. Miało to prowadzić do powstania „społeczeństwa współpracującego”, którego wzorem i podstawową komórką miała być rodzina patriarchalna (zasada harmonii społecznej). Rodzina zatem była najważniejszą strukturą społeczną, a państwo było przedłużeniem rodziny patriarchalnej. W strukturze tej władca patriarchalny był ojcem swego ludu. Władca powinien być sprawiedliwy („czy”), prawy („i”), wierny („czung”), wyrozumiały i tolerancyjny ((„szu”). Powinna go cechować także miłość altruistyczna, humanitaryzm, ludzkość (ren), powinien respektować zasadę: „Czego nie chcesz, aby Tobie czyniono, nie czyń innym”. Powinien być człowiekiem światłym („wen”) i zachowywać wszystkie rytuały („li”)12.
Konfucjanizm wyrażał ideologię tych warstw arystokracji, które dążyły do zachowania systemu patriarchalno-rodowego i przeżytków wspólnoty w gospodarce rolnej. Stał on na gruncie naturalnych (dla niego) różnic klasowych, gloryfikował nierówności klasowe i uważał je za niezmienne, w związku z tym krytycznie oceniał bogacenie się i wywyższanie ludzi z niższych klas. Zgodnie z nauką Konfucjusza każdy człowiek powinien zajmować określone miejsce w społeczeństwie. Podkreślała to jego paremia: Cesarz powinien być cesarzem poddany – poddanym, ojciec – ojcem, syn – synem. Konfucjaniści byli zdecydowanymi obrońcami niezmiennego ustroju patriarchalnego i przywiązywali wielkie znaczenie dla kultu przodków, co stało się później podstawą religii konfucjańskiej13.
W centrum doktryny Konfucjusza szczególne miejsce mieli pełnić „ludzie szlachetni” („cun cy”) czyli intelektualiści, mający pomagać władcom i kierować „gminem” (ludem) w pracy nad odbudową starego „złotego ustroju” z okresu wcześniejszych dynastii Szang (Shang) i pierwszych Czou (Zshou). Podstawową kwestią było ustanowienie prawidłowych relacji między człowiekiem, współżyciem ludzi i sposobami rządzenia, tak by prowadziły one do doskonalenia osobowości człowieka. Podstawą tego założenia była zasada, że wszystko, co się dzieje musi być zgodne „z ładem nieba” („tao”). Znajomość tego „ładu” i opartych na nim prawideł postępowania w stosunkach międzyludzkich stanowiła centralny punkt doktryny, która stała się typową „religią bez boga”, nastawioną na regulację współżycia ludzi. Rozwój i dalsze przekształcenie się konfucjanizmu w religię trwał wiele stuleci. Początkowo konfucjanizm nie znajdował uznania wśród panujących, znalazł jednak uznanie wśród intelektualistów i urzędników (mandarynów) i wyrażał ich aspiracje społeczno-polityczne i kulturalne, stawał się doktryną tej nowej rosnącej na znaczeniu warstwy urzędniczej, która w chińskim feudalizmie znalazła dla siebie ważne miejsce społeczne. Konfucjusz jako arystokrata gardził ludem, który traktował przedmiotowo. Nad ludem władca ma panować, prowadzić go, lud nie może być traktowany za równorzędną część społeczeństwa, a tym bardziej nie można mu przyznawać jakiejkolwiek roli politycznej. Naukę Konfucjusza w swym pierwotnym założeniu da się określić jako swoisty kodeks moralno-etyczny i polityczny dla panującego, wyznaczał nawet nowe standardy kierowania państwem, można go jako takiego porównać do N. Macchiavellego z Florencji, żyjącego w zupełnie inne epoce, który w dziele „Książę” przedstawił swoiste rady dla władcy, jak dobrze i skutecznie rządzić państwem14.
Konfucjanizm był rozwijany przez uczniów założyciela, w tym Cy-sy, Jang-Siung, a później Meng-cy i Sun-cy w IV-III w.p.n.e. W tym czasie Chiny popadły w jeszcze większy chaos polityczny, co rzutowało na kryzys gospodarczy i upadek dotychczasowych osiągnięć chińskiej cywilizacji. Nauki Meng-cy (Mencjusza) to wielkie wołanie o silne i sprawiedliwe rządy, stabilizację i bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne kraju. Mencjusz był także zwolennikiem idealizmu, co znalazło wyraz w koncepcji Nieba jako wiodącej idei w sprawach ludzkich, ale jednocześnie mocniej formułował rolę ludu jako podmiotu, co znalazło wyraz , że głos ludu jest głosem Nieba (co przypomina zasadę starożytnego Rzymu: „vox populi – vox dei”). Znalazło to wyraz w idei „mandatu Nieba”, co oznaczało, że władca sprawuje władzę z „mandatu Nieba”. Jeśli władca źle rządzi, popełnił błędy lub zbrodnie, może być usunięty, gdyż stracił „mandat Nieba”. Ta kategoria panowania za sprawą „mandatu Nieba” i władcy jako wysłannika (mandatariusza Nieba) dotrwała aż do XX wieku i nawet termin „rewolucja” oddany jest przez słowa „ko ming” (zmiana mandatu), przy czym owa zmiana rządu mogła być dokonana przez jego ministrów bądź rodzinę, ale nie przez lud. Stosunek Mencjusza do ludu był nie mniej paternalistyczny niż Konfucjusza, co było wyrazem jego klasowo-feudalnego myślenia. Mencjusz był filozoficznym przedstawicielem arystokracji. Według niego społeczeństwo składało się zasadniczo z dwóch klas : pracujących fizycznie (lud) i umysłowo (szlachetnie urodzeni). Zadaniem pierwszej grupy było utrzymanie drugiej klasy i rządzenie ludem. Jednocześnie Mencjusz zwracał uwagę, że dobry władca powinien zabezpieczać dobrobyt ludu, gdyż jest to warunkiem dobrego wykonywania jego obowiązków i na tym polegała istota dobrych rządów. Nowym elementem nauki Mencjusza była idea o wrodzonej dobroci natury ludzkiej, podkreślał ważną rolę edukacji, szczególnie pochwalał w stosunkach społecznych synowskie oddanie, co przyczyniało się do umocnienia nie tylko rodziny, także państwa. W III w. p.n.e. konfucjanizm rozwinął się także w kierunku materialistycznym, zawierał także pewne elementy taoizmu i legizmu. Jego wybitnym przedstawicielem był Sun Cz’ ing, który dowodził, że Niebo nie odgrywa żadnej roli w życiu człowieka. Można go uznać za przedstawiciela chińskich agnostyków bądź nawet ateistów i pod tym względem mógł wywrzeć pewien wpływ na ideologię rodzącej się w latach 20tych Komunistycznej Partii Chin. W odróżnieniu jednak od komunistów, którzy na ogół są optymistami Sun był pesymistą twierdząc, że natura ludzka jest od początku życia zła. Można się jej przeciwstawić przez edukację. Uczniowie Suna znaleźli porozumienie z legistami, propagującymi m.in. rządy prawa i konieczność rządów silnej ręki a nawet niezbędność surowych kar15.
W V-IV stuleciu p.n.e. powstawały także inne prądy filozoficzne i religijne. Jednym z nich był taoizm. Za twórcę tej filozofii uznaje się Lao Tzu. Najwcześniejszym dziełem tej nauki było „Tao Te Czing” („Droga i jej potęga”). Zdaniem W. Rodzińskiego można ją było uznać jako filozofię sprzeciwu wobec niesprawiedliwości, rozkładu i korupcji ówczesnego społeczeństwa. Celem życia człowieka powinno być osiągnięcie zgodności z „Tao”, przy czym nie jest to „droga”, jak w nauce Konfucjusza, lecz bardziej „pierwsza zasada wszechświata”, swoisty „ład przyrody”. Taoizm był filozofią krytyki wobec niesprawiedliwości, rozkładu i korupcji, należy żyć zgodnie i w harmonii, wobec zła stawiać bierny opór. Pożądany jest powrót do stanu pierwotnego każdego rządu, a więc była to negacja ówczesnych form panowania. Podstawową kategorią była zasada „wu wei”, czyli bezczynność, bierność. Ideałem Lao Tzu był nie mityczny „Złoty Wiek”, lecz prymitywna wspólnota wiejska, która istniała jeszcze wcześniej i przetrwała mimo upadku różnych państw i dynastii. W późniejszych wiekach taoizm rozwinął się w różne szkoły, przyjął także pewne elementy mistycyzmu i ze względu na poszukiwanie jego źródeł we wspólnotach wiejskich stał się religią znacznej części mas plebejskich, a jego wartości znalazły się na sztandarach ludowych powstań. Taoizm negując porządki państwa feudalnego stawał się prądem społeczno-politycznym nieprzyjaznym porządkowi feudalnemu, przez który był zwalczany. Komuniści częściowo nawiązywali do niektórych haseł taoizmu w swej walce z Kuomintangiem i krytyki pozostałości feudalizmu, które dawały o sobie znać także po rewolucji 1949 r.16
Znaczący wpływ na życie ideowo -społeczne starożytnych Chin odegrała także filozofia Mo Ti, żyjącego na przełomie V i IV w. p.n.e., zwana mohizmem i kontynuowana przez jego uczniów. Mohizm i jego różne szkoły postrzegany jest w literaturze jako swoisty ideowy konkurent konfucjanizmu, Niektórzy znawcy mohizmu traktują go jako filozofię materialistyczną, stawiającą sobie jako cel społeczny osiągnięcie społeczeństwa idealnego. Mo Ti głosił, że droga do tego celu wiedzie przez wzbogacenie kraju, wzrost liczby ludności, zachowanie ładu oraz zabezpieczenie dobrobytu ludu. Sprzeciwiał się ulubionym przez konfucjanistów rozrzutnym ceremoniałom, krytykując je jako marnotrawne. Potępiał wojny agresywne jako niebraterskie, mordercze i marnotrawne, czyli niesprawiedliwe. Był jednocześnie zwolennikiem wojny obronnej. Założenia te są do dziś aktualne w społeczeństwach nastawionych pokojowo, także w Chińskiej Republice Ludowej, której doktryna wojenna oparta jest na taktyce defensywnej. Główną doktryną filozofii Mo Ti była zasada „powszechnej miłości”, którą widział jako godną stosowania przez wszystkie państwa i narody, co mogło by stanowić podstawę eliminacji źródeł konfliktów społecznych i wojen. W doktrynie tej jest zapowiedź uznanej obecnie przez postępowe państwa i narody praktyki pokojowego współistnienia, której także hołduje Chińska Republika Ludowa. Słabością tej nauki jest usytuowanie czynnika sprawczego tak pożądanego porządku społecznego w koncepcji „powszechnej miłości”, a więc w czynniku emocjonalnym i moralnym. Autor nie wskazywał na gwarancje materialne, a przede wszystkim siły społecznej, która mogła by wprowadzić realizację tak szczytnej idei. Jednocześnie tak humanistyczna i równościowa koncepcja filozoficzna nie mogła się podobać ówczesnym władcom, gdyż naruszała podstawy panujących wtedy stosunków feudalnych Chin i zagrażała ich panowaniu17.
Innym kierunkiem filozoficznym ze znacznymi elementami doktryny politycznej był legizm, który wykształcił się w IV w. p.n.e. Za jego twórcę uważa się Han Fei, który był uczniem Sun Cz’ inga jednego z kontynuatorów konfucjanizmu. Zawarł on podstawowe idee legizmu w pracy „Han Fei Tzu „”Księga Mistrza Han Fei”). Nazwa kierunku nawiązywała do ważnej roli prawa w życiu społecznym. Legiści czerpali natchnienie z idei konfucjanizmu, taoizmu i mohizmu, ale odrzucali ideały antyczności jako mitycznego ideału, podkreślali natomiast znaczenie prawa i potęgi panującego jak również konieczność ustanowienia właściwego systemu kar i nagród. Mieli bardzo pragmatyczny i utylitarny stosunek do nauki i wiedzy. Idealizowali przemoc i siłowe instrumenty wymuszania porządku społecznego. Mieli krytyczny stosunek do nauki, historii, kultury, filozofii, sztuki i moralności. Były one ich zdaniem całkowicie zbędne, szkodliwe a nawet wywrotowe. W ich koncepcji idealnie zorganizowanego społeczeństwa naczelne i kierownicze stanowisko zajmował panujący, władca, dysponujący sprawnym aparatem, zdyscyplinowanym i wymagającym posłuszeństwa od ludu jak i od podległych urzędników. Lud pozbawiony był możliwości dostępu do edukacji i wiedzy, nie miał zajmować się myśleniem, ale miał okazywać ślepe posłuszeństwo królowi, cesarzowi. Zdaniem legistów człowiek z natury jest zły i samolubny, gdyby nie państwo i władza wszyscy by walczyli ze sobą, prowadząc do chaosu. W związku z tym powstaje potrzeba istnienia silnej władzy państwowej, która może utrzymać takie samolubne społeczeństwo w ryzach. Tylko w silnie zorganizowanym, scentralizowanym i zmilitaryzowanym społeczeństwie można zapewnić ład i porządek i zapewnić rozwój społeczeństwa. Legiści stworzyli teoretyczne podstawy dla późniejszego bezwzględnego i drapieżnego absolutyzmu cesarstwa Cz’in (Qin). Społeczeństwo było przedstawiane jako piramida, na czele której stał despotyczny władca, mający do dyspozycji biurokrację wojskowa i masy ludowe. Koncepcja legistów odpowiadała nowym rodzącym się stosunkom społecznym, w których zanikała dawna arystokracja rodowa i rodziła się nowa arystokracja – biurokracja wojskowa wielkich nowych obszarników, będących podporą władzy cesarza18.
Koncepcja legistów zrobiła wielką karierę jako podstawa teoretyczna późniejszej scentralizowanej władzy dynastii Cz’ in (Qin), trwającej krótko w latach 221-207 r. p.n.e., władca której po raz pierwszy w historii Chin podbił i zjednoczył wszystkie dotychczasowe podzielone księstwa i królestwa i stworzył cesarstwo, które odpowiednio zreformował i zorganizował w pełni scentralizowany i zmilitaryzowany organizm polityczno-administracyjny. Jednocześnie przeprowadził liczne reformy gospodarcze, finansowe, komunikacyjne, obronne, które uczyniły z Chin jednolity kraj, spajany też osiągnięciami kultury i cywilizacji chińskiej. Od tego czasu Chiny stały się wielkim mocarstwem, które potrafiło wchodzić w stosunki gospodarcze i handlowe nawet z najbardziej odległymi krajami ówczesnego świata, m.in. z Cesarstwem Rzymskim. Kult silnej władzy, scentralizowanych rządów przyświecał wielu innym dynastiom chińskim, sięgającym w późniejszej historii do wzorów Qin, nie zawsze się to udawało i Chiny wielokrotnie padały ofiarą własnych słabości bądź siły sąsiadów, musiały także znosić obce panowanie np. w epoce mongolskiej (Yuan) czy panowania mandżurskiego (Qing), ale dzięki swej wielkiej cywilizacji po pewnym czasie udawało im się obalić obce panowanie i odbudować własną potęgę.
Wielką rolę ideowo-polityczną w tych historycznych procesach odegrał konfucjanizm a także zbliżone kierunki filozoficzne i religijne jako podstawa kulturowa chińskiej cywilizacji. Były one ważnym lepiszczem filozoficznym i religijnym narodu chińskiego, niezależnie od różnic ontologicznych i epistemologicznych a także ich utylitarności w realizacji celów społecznych , głównie politycznych. W kolejnych wiekach i epokach uczniowie i kontynuatorzy tych nauk niezależnie od różnic podkreślali znaczenie i rolę dawnej tradycji. Ludzie powinni postępować zgodnie z zasadami określającymi ich miejsce w feudalnej hierarchii społecznej i głosiły kult przeszłości. Jak już wspomniano, w okresie dynastii Cz’in (Qin), 221-207 r. p.n.e. dotychczasowy król zjednoczył państwo, podbił inne tereny i uzależnił liczne inne państewka od Cz’in, co umocniło jego autorytet i władzę tak wewnątrz jak i na zewnątrz kraju. Jako pierwszy władca Chin przybrał tytuł cesarza i wprowadził liczne reformy w zarządzaniu, obronności i komunikacji w kraju. Były to cechy idealnego wręcz państwa i postulowanego przez konfucjanizm porządku społecznego, ale cesarz nie znalazł zrozumienia dla tej doktryny, a nawet nakazał spalenie wszystkich jego ksiąg. Panowanie pierwszego wielkiego cesarz nie trwało długo, po jego śmierci, za dynastii Han nastąpił renesans konfucjanizmu. W renesansie doktryny pomogło liczne grono uczniów, którzy z pamięci odnowili księgi Konfucjusza, opatrując je także własnymi oryginalnymi komentarzami. Konfucjanizm stał się oficjalną doktryną filozoficzną, z czasem religią państwową i teoretyczną podstawą biurokratyczno-feudalnej monarchii chińskiej. W okresie dynastii Han, która dzieliła się na Zachodnią (206 r. p.n.e.- 24 r. n.e. i Wschodnią (25 – 220 r. n.e.) nastąpiła modyfikacja jego zasad odpowiednio do nowej epoki.
W okresie wcześniejszej dynastii Han (Zachodniej) Chiny przeżywały okres dużego rozwoju, co było z jednej strony kontynuacją poprzedniego etapu z dynastii Qin, kiedy państwo zostało zjednoczone i scentralizowane i osiągnęło niebywały rozwój terytorialny i ludnościowy. Nastąpił szybki rozwój gospodarczy, wdrożono nowe techniki produkcyjne, rozwijał się handel, także zagraniczny, odchodzono od pozostałości niewolnictwa na rzecz gospodarki feudalnej, czemu towarzyszyły zmiany w rozwoju kultury i nauki. Silna i scentralizowana władza potrzebowała państwowej ideologii, wspierającej i uzasadniającej władzę cesarza, do czego znakomicie nadawał się konfucjanizm.
Liu Pang, który był jednym z założycieli nowej dynastii, początkowo odnosił się wrogo do konfucjanizmu. Przyczyna była prosta, zdobył on władzę w drodze powstania ludowego, a to nie mogło się podobać konfucjanistom, ale zmienił swój stosunek, gdy udzielili mu swego poparcia w walce z innymi pretendentami do tronu cesarskiego. Przydatne okazały się dla umocnienia władzy niektóre ceremonie konfucjańskie, ale Liu Pang nie odwołał całkowicie edyktu cesarza Ts’in o potępieniu ksiąg konfucjańskich. Uczynił to dopiero jego następca Wu-ti (140-107 r. p.n.e.), uznając konfucjanizm za urzędową panującą ideologię. Nauka Konfucjusza stała się podstawą egzaminów obowiązujących urzędników państwowych, dotyczyło to m.in. traktatu o sztuce rządzenia państwem, napisanego stosownie do nowej epoki przez Tung Czung-szu. Wu-ti oparł się na nowej arystokracji, uzależnił ją od siebie nowymi nadaniami i przywilejami, ponownie scentralizował państwo, wprowadził sprawną administrację, szczególnie finansową i wojskową, liczne monopole państwowe, zapewniające stały dopływ pieniędzy do kasy państwowej. Z czasem konfucjanizm stał się jedyną ideologią panującą w cesarstwie i nastąpiło potępienie innych nauk19.
Po upadku dynastii Han wystąpił też upadek scentralizowanej władzy cesarskiej, co osłabiło konfucjanizm jako ideologię i religię państwową. Jednocześnie nastąpił wzrost wpływów buddyzmu, importowanego z Indii i Tybetu. Ponowna restytucja konfucjanizmu nastąpiła w okresie dynastii Tang (618-907), dążącej do odtworzenia scentralizowanej i mocarstwowej potęgi cesarskiej Chin. Proces ten rozpoczął się w okresie poprzedzających dynastię, około 550 r. nastąpiło restytuowanie konfucjanizmu jako religii państwowej, przy czym nie chodziło już władcom o rekonstrukcję wcześniejszych wczesnofeudalnych form ustrojowych, ale budowanie scentralizowanego biurokratycznego aparatu władzy, w którym centralne miejsce zajmować miała warstwa wyszkolonych na zasadach konfucjanizmu urzędników.
W dalszych latach konfucjanizm zaczął wywierać duży wpływ na kształtowanie stosunków społecznych przez system egzaminów państwowych, uprawniających do zajmowania stanowisk urzędniczych, co konserwowało i wychowywało społeczeństwo chińskie w duchu tradycjonalizmu i formalizmu. Jednocześnie konfucjanizm coraz bardziej przekształcał się w filozofię teistyczną i ewoluował w kierunku teleologicznym. Głównym teoretykiem tego kierunku był Tung-Czung-sing, opierający się na zasadzie „in-jang” i teorii pięciu elementów („wu-sing”), który stworzył metafizyczną podstawę konfucjanizmu i powiązał go z teistycznym teleologizmem. Konfucjanizm rozwinął się w XI-XII w. w walce z teistyczno- mistycznymi dążeniami buddyzmu, kiedy pojawiły się próby stworzenia nowej jego podbudowy teoretycznej. Do najważniejszych reformatorów konfucjanizmu w tym okresie należał Czu Si, twórca neokonfucjanizmu, który dominował w chińskiej myśli i kulturze aż do XX wieku, spełniając w niej funkcje integrujące, stał na straży klasowej przewagi elementów feudalnych i wywierał przemożny wpływ na wszystkie dziedziny życia społecznego Chin, na kształtowanie mentalności chińskiego systemu rządów, wychowania i kultury.
Konfucjanizm jako doktryna polityczna związana z cesarstwem został odrzucony dopiero na początku XX w. przez siły dążące do obalenia starego systemu, ale pewne jej elementy pozostały w obyczajowości i zachowaniach (rytuałach) warstwy urzędniczej. Natomiast nadal silna była pozycja konfucjanizmu jako religii, który nie tylko przetrwał okres 1. republiki, ale nawet po zwycięstwie rewolucji ludowej w 1949 r. był nadal jednym z trzech głównych wyznań w Chinach. Oficjalnie według danych statystycznych z 1956 r. konfucjanizm wyznawany był przez 300 mln wiernych20.
3. Walka między konfucjanizmem a marksizmem w XX wieku i wkład Mao Zedonga w rozwój marksizmu w Chinach
Początki tego problem należy widzieć w wielkim fermencie ideowo-politycznym, w którym nalazły się Chiny poczynając od poł. XIX w., kiedy Chiny wpadły w orbitę polityki mocarstw zachodnich i Japonii, które dążyły do podporządkowania sobie Chin, otwarcia ich na penetrację kapitału przemysłowego i finansowego, narzucenia im zależności kolonialnej lub półkolonialnej, a nawet ich podboju i rozczłonkowania. W związku z tym w Chinach budziły się siły narodowe, wybuchały powstania ludowe tajpingów i bokserów, powstawały zalążki kapitalizmu, chińska burżuazja narodowa i początki klasy robotniczej. Na tym tle w środowiskach patriotycznych Chin rosło zainteresowanie systemem gospodarczym i politycznym państw Zachodu, z uwagą śledzono też wyniki reform Meidzi w sąsiedniej Japonii, której groziły podobne niebezpieczeństwa co Chinom, ale Japonia dzięki tym reformom zwycięsko je odparła i budowała silną pozycję gospodarczą i polityczną. Pogłębiała się krytyka zmurszałego systemu rządów mandżurskiej dynastii Qing. Wśród licznych krytyków systemu nowością były tezy marksistowskie, które dotarły do Chin pod koniec XIX w., a na większą skalę na początku XX w., co znalazło wyraz w książce o komunizmie (1899 r.), pierwszych tłumaczeniach prac Marksa i Engelsa, w szczególności części „Manifestu Komunistycznego” i „Rozwój socjalizmu od utopii do nauki” (1912 r.). Zainteresowanie marksizmem wzrosło po obaleniu cesarstwa w 1911 r.. W 1915 r. Chen Duxiu publikował w czasopiśmie szanghajskim liczne artykuły na temat marksizmu. Prace te kontynuował znany ówczesny młody marksista, także współzałożyciel Komunistycznej Partii Chin w 1921 r. Li Dazhao, tłumacząc dalsze części „Manifestu”, także „Przyczynek do krytyki Ekonomii Politycznej” (w części) i inne. Dał on w miarę rozwiniętą informację naukową o trzech częściach naukowego socjalizmu, teorii i metodologii materializmu historycznego i ekonomii politycznej. Nowej jakości nabrał rozwój marksizmu w Chinach po zwycięstwie rewolucji październikowej w 1917 r. i założeniu w lipcu 1921 r. Komunistycznej Partii Chin21.
Wraz z obaleniem cesarstwa upadły także przesłanki wielkiej społecznej roli konfucjanizmu jako ideologii i religii zmurszałego ustroju feudalno-cesarskiego. Ale walka między siłami reakcyjnymi i promonarchicznymi a postępowo-republikańskimi trwała w dalszym ciągu i wiązała się z próbami restytucji cesarstwa, czemu także sprzyjały mocarstwa zamorskie, mając na uwadze własne interesy. Chińscy postępowcy dążyli nie tylko do obalenia cesarstwa, także do osłabienia i marginalizacji konfucjanizmu jako ideowo-religijnej podpory sił monarchicznych. M.in. atakowali reakcyjny rząd pekiński , który zamierzał wprowadzić do konstytucji punkt uznający konfucjanizm jako oficjalne wyznanie Chin. Zamierzenia te stały się celem silnej krytyki ze strony chińskich marksistów, w tym Chen Duxiu, Wu Ju, a najbardziej konsekwentnie Li Dazhao, którzy podkreślali, że konfucjanizm jest nieodłączną częścią systemu monarchicznego i kto opowiada się za nim, występuje w istocie o restaurację monarchii. Wu Ju wskazywał na więź konfucjanizmu z tradycyjnymi stosunkami społecznymi, z despotyzmem i ustrojem rodowym, uzasadniał, że stanowi on przeszkodę postępu i rozwoju współczesnej nauki. Najbardziej konsekwentnym krytykiem konfucjanizmu był Li Dazhao, nazywał Konfucjusza „zasuszonym tysiącletnim trupem”, którego teoria odzwierciedlała naukę i moralność współczesnego mu społeczeństwa. Mówił, że „Konfucjusz w XX wieku to regres”. Inny marksista Caj Juan-pej dowodził, że religia, w tym także konfucjanizm, służy reakcyjnym klasom panującym, zaszczepia nietolerancję, prowadzi do waśni i wojen22.
Konfucjusz i konfucjanizm stały się w następnym okresie sztandarem Kuomintangu i gen. Czang Kajszeka w walce z komunistami. W 1934 r. dążąc do wzmocnienia antykomunistycznego frontu sięgał do haseł tej wydawałoby się przebrzmiałej cesarskiej ideologii. Ogłosił kampanię „ruchu o nowe życie”. Jego głównymi celami miało być odrodzenie i upowszechnienie konfucjańskich ideałów, w tym „li, „i”, „cien” i „czy”, czyli „przestrzeganie rytuału”, „sprawiedliwości”, „skromności” i wstydliwości”.Kuomintangowcy argumentowali, że „źródło odrodzenia państwa tkwi nie w sile oręża, lecz w rozległości wiedzy i cnocie narodu”. Powołując się na Konfucjusza uznano,że główną cnotą jest podporządkowanie młodszych starszym, stojącym niżej – stojącym wyżej, narodu – władzom. W maju 1934 r. został oficjalnie przywrócony kult Konfucjusza23.
O tym jak mocno konfucjanizm tkwił w świadomości Chińczyków, w tym także ich postępowej części, świadczy postać Sun Yatsena – bohatera nowoczesnych Chin, który przyczynił się walnie do obalenia cesarstwa, został obrany na pierwszego prezydenta republiki, ale jednocześnie z szacunkiem odnosił się do jego tradycji, powagi i autorytetu, mówił, że sam jest konfucjanistą. Na uwagę zasługuje, że Sun Yatsen był założycielem Kuomintangu, którego immanentną częścią w latach 20tych XX w. była KPCh, a wdowa po Sun Yatsenie była współzałożycielką Chińskiej Republiki Ludowej, proklamowanej 1 października 1949 r. w Pekinie przez Mao Zedonga.
Rozwój marksizmu w Chinach przebiegał dwoma drogami. Była to droga uniwersytecka, gdzie wybitni uczeni pod wpływem studiów na Zachodzie przenosili na teren Chin główne założenia teorii i metodologii marksizmu, które wpływało na środowiska intelektualistów i studentów. Drugą drogą był rozwijający się ruch robotniczy, w szczególności komunistyczny. Przypomnijmy główne nazwiska zasłużonych dla propagowania marksizmu w tym środowisku: Hu Deheng badał podstawowe teorie socjologiczne zgodnie z założeniami materializmu historycznego i stał się współtwórca marksistowskiej socjologii. Dużą rolę odegrali wspomniani już tacy badacze jak Li Dazhao, Qu Qiubai i Li Da, którzy przywiązywali dużą wagę do badania problematyki struktur społecznych. Li Da np. wprowadził do chińskiego marksizmu kategorie baza i nadbudowa, wiążąc tą pierwszą ze stosunkami ekonomicznymi, drugą zaś z polityką, prawem, ideologią itd. Jednocześnie wskazywał na wzajemne powiązania między nimi i wzajemne oddziaływanie. Dużą rolę w kształceniu kadr marksistowskich odegrały studia licznych uczonych i studentów na uniwersytetach Europy Zachodniej a przede wszystkim na uniwersytetach Rosji i Związku Radzieckiego, głównie na moskiewskim Uniwersytecie Sun Yatsena (Narodów Wschodu) i w instytucjach Międzynarodówki Komunistycznej, z których wielu z nich było czołowymi działaczami KPCh i rodzącej się Chińskiej Republiki Radzieckiej, organizowanej na terenach wyzwolonych przez partyzantkę komunistyczną24.
Szkoła marksistowska prowadziła nie tylko badania o charakterze ogólnoteoretycznym. Jednocześnie pojawiły się oryginalne badania empiryczne, których rezultaty pozwalały poznać istotę stanu i przemian struktury klasowej, demograficznej, etnicznej ludności Chin w latach 20-30 tych XX w., a także wykorzystano je dla pogłębienia badań historycznych nad tymi problemami. Walor tych badań polegał nie tylko na rezultatach poznawczych, pozwalał KPCh na naukową analizę sprzeczności społeczeństwa chińskiego, sposobów ich rozwiązywania i organizowania walki z wyzyskiem i niesprawiedliwością społeczną. Pozwalały także na zbudowanie poprawnego, opartego na przesłankach naukowych programu bieżącego i perspektywicznego tej walki prowadzonej przez KPCh25.
Mao Zedong był modelowym przykładem łączenia teorii i praktyki. Jak większość ówczesnych działaczy komunistycznych był samoukiem. Z domu wyniósł dość gruntowne wychowanie i wykształcenie konfucjańskie, tak że mógł ze znawstwem posługiwać się argumentami czerpiącymi z konfucjanizmu. Jako młodzieniec szybko opuścił dom rodzinny w Shaoshan i udał się na dalsze kształcenie i jednocześnie do pracy w stolicy prowincji Hunan Changsha. Później przeniósł się do Pekinu, gdzie m.in. pracował w bibliotece uniwersyteckiej, w której miał okazję poznać niektóre prace marksistowskie, co pozwoliło mu wejść w środowisko marksistowskich intelektualistów. Okres ten okazał się przełomem w dalszym życiu młodego Mao, od tego czasu zrozumiał, że walka o wyzwolenie spod wyzysku ludu chińskiego musi odbywać się w oparciu o marksizm. Ten kierunek myślenia utrwaliły wydarzenia w sąsiedniej Rosji, gdzie w 1917 r. wybuchła rewolucja lutowa i październikowa, które była dowodem, że można nie tylko obalić stary zmurszały ustrój carski, ale obalić także kapitalizm i zapoczątkować przemiany rewolucyjne ku socjalizmowi. Mao czerpał inicjatywę rewolucyjną z wielkich tradycji buntów chłopskich, które niejednokrotnie w historii Chin demonstrowały wielką siłę i determinację chińskiego ludu w walce ze społeczną niesprawiedliwością. Hunan stał się dla Mao matecznikiem ruchu rewolucyjnego wśród mas chłopskich. W 1921 r. w lipcu wziął udział w Zjeździe marksistów chińskich w Szanghaju, który przekształcił się w 1. Zjazd Komunistycznej Partii Chin. Po rozbiciu KPCh przez Czang Kajszeka w 1927 r. Mao podjął się dzieła odbudowy partii w oparciu o substrat chłopski, wychodząc z założenia, że w Chinach, w których zdecydowanie w strukturze społecznej dominuje klasa chłopska właśnie w oparci o nią należy odbudować partię, od tego czasu KPCh rozwijała się pod kierownictwem Ma Zedonga, który prowadził ją poprzez liczne walki i zwycięstwa aż do śmierci w 1976 r. Jego wielką zasługą była nie tylko odbudowa partii, także zwycięskie walki partyzanckie z wojskami Kuomintangu, walki z Japończykami, Wielki Marsz w 1937 r. a po 1945 r. zwycięska walka o wyzwolenie kraju i powstanie w 1949 r. Chińskiej Republiki Ludowej26.
Mao Zedong był nie tylko wybitnym przywódcą, dzięki nieustannej pracy i samokształceniu stał się także wybitnym marksistą, rewolucjonistą, mężem stanu, strategiem i myślicielem, który kierował partią, później państwem, popularyzował marksizm na potrzeby partii, a także przeprowadził liczne badania i studia nad konkretnymi strukturami społecznymi. Były to analizy struktury klasowej społeczeństwa chińskiego, analiza procesu rewolucyjnego w Chinach, sił społecznych chińskiej rewolucji, poświęcił także dużo uwagi historii społeczeństwa chińskiego, traktując je jako społeczeństwo feudalne, trwające w Chinach ok. 2,5 tys. lat, w szczególności wiele uwagi poświęcając analizie położenia społeczno-gospodarczego chińskiego ludu, głównie chłopów, instrumentów ucisku ekonomicznego, politycznego i ideologicznego, wśród których ważną rolę odgrywał konfucjanizm. Mao Zedong w swych badaniach dużo uwagi poświęcił rozwojowi kapitalizmu i nowej klasy społecznej – robotników, których przywództwo polityczne uznawał zgodnie z zasadami marksizmu, ale wiodącą siłą chińskiej rewolucji był proletariat wiejski i biedni chłopi. Była to podstawowa lekcja marksizmu w warunkach chińskich, która wynikała z konkretnej analizy głównych sprzeczności społecznych Chin, oparta na realiach i wyciągania wniosków z dziejącej się historii, z faktów. Liczne prace Mao dotyczyły analizy stosunków zagranicznych, sprzeczności międzynarodowych, relacji Chin z mocarstwami kapitalistycznymi, stosunki z WKP(b), później z KPZR i Związkiem Radzieckim, liczne prace były publikowane w późniejszym okresie w dziełach zebranych publikowanych nie tylko w Chinach, wiele z nich przetłumaczono na inne języki i publikowane w krajach zagranicznych, także w Polsce27.
Wielką rolę w rozwoju nie tylko kadr, także pomocy naukowo-teoretycznej dla dla KPCh odegrała wspomniana już Międzynarodówka Komunistyczna, WKP(b), Związek Radziecki, które wspierały chiński ruch komunistyczny materialnie, kadrowo a także poprzez kształcenie kadr w szkołach i na uniwersytetach radzieckich.. W okresie międzywojennym Związek Radziecki był zwycięskim państwem socjalistycznym, ale leninowska teza o zwycięstwie „światowej rewolucji” nie sprawdziła się i kierownictwo WKP(b) na czele ze Stalinem zdecydowało się na kontynuację rewolucji i budowę podstaw socjalizmu w jednym kraju, wielkim, ale osamotnionym, w dużym stopniu zacofanym i otoczonym przez wrogie państwa imperialistyczne, czekające na stosowną okazję do napaści na pierwsze państwo socjalistyczne i zniszczenia go. W tej sytuacji Związek Radziecki musiał stosować bardzo ostrożną politykę zagraniczną a jednocześnie w polityce wewnętrznej za wszelką cenę modernizować gospodarkę, głównie budować i modernizować nowoczesne gałęzie przemysłu. Wielkich środków wymagało unowocześnienie sił zbrojnych. Zasadniczej przebudowy wymagało rolnictwo, w którym ilościowo dominowała mało efektywna drobna gospodarka chłopska a pod względem produkcyjnym wielkie gospodarstwa kułackie. Rodziło to głębokie sprzeczności i groziło załamaniem produkcji żywności, którą to sprzeczność rozwiązano poprzez wprowadzenie kołchozów i sowchozów. Stalin w połowie lat 20-tych przewidywał, że pokojowe współistnienie z kapitalizmem może potrwać do 15 lat i Związek Radziecki może stanąć w obliczu konfrontacji także wojennej z państwami imperialistycznymi. Niewiele pod tym względem się pomylił, w czerwcu 1941 r, hitlerowskie Niemcy napadły na ZSRR i rozgorzała 2. wojna światowa.
Sytuacja w międzynarodowym ruchu robotniczym była trudna głównie z powodu jego rozbicia ideowo-politycznego. Partie socjaldemokratyczne przeszły w większości na pozycje oportunistyczne i rewizjonistyczne, w większości dostosowały się do kapitalistycznego ustroju, zrezygnowały z drogi rewolucyjnej i stały się partiami parlamentarnymi, mamiąc świat pracy możliwością przejęcia władzy drogą parlamentarną. Nigdzie teza ta nie została potwierdzona przez praktykę. Jednocześnie kierownictwa partii socjaldemokratycznych nie uznawały Związku Radzieckiego jako państwa socjalistycznego, negując przesłanki rewolucji socjalistycznej jak i późniejszą praktykę gospodarczą i ustrój polityczny. W tej sytuacji Komunistyczna Partia Rosji jeszcze w czasach Lenina przystąpiła do organizowania nowego rewolucyjnego ruchu robotniczego w skali międzynarodowej, przyczyniając się walnie do powstania w 1919 r. 3. Międzynarodówki, tzw. Międzynarodówki Komunistycznej. Miała ona za zadanie zakładanie nowych partii komunistycznych i tworzenie rewolucyjnego bastionu w ruchu robotniczym, powstały silne partie w Niemczech, Włoszech i Francji, które szybko zostały wyeliminowane po dojściu do władzy w tych pierwszych przez faszystów, także w mniejszych krajach np., w Czechosłowacji, ale perspektywicznie wielkim sukcesem było utworzenie partii komunistycznej w Chinach w 1921 r., a później w Indiach, Indonezji i innych krajach kolonialnych i półkolonialnych28.
W tej sytuacji międzynarodowej radziecka droga do rewolucji i budowa socjalizmu w Związku Radzieckim były praktycznie jedynym modelem, który mógł być studiowany i naśladowany przez inne partie komunistyczne. Związek Radziecki, jego przywódcy i doświadczenie WKP(b) cieszyły się wielkim autorytetem w szeregach międzynarodowego ruchu komunistycznego i było to uzasadnione, ale jednocześnie Rosja i ZSRR cechowały się dużą odmiennością rozwoju gospodarczego, historycznego i społeczno-politycznego, które rzutowały na ich odrębność, ale które w ówczesnej sytuacji okrążenia kapitalistycznego były pomijane bądź bagatelizowane. Z czasem jednak dały one o sobie znać w nowej sytuacji politycznej, stając się jedną z przesłanek osłabienia i upadku KPZR i ZSRR pod koniec XX w.
Przykład Rosji i jej drogi do rewolucji socjalistycznej był bliski dla marksistów i komunistów chińskich także ze względu na zbliżone warunki społeczno-gospodarcze. Rosja carska była państwem z dużymi pozostałościami feudalizmu, w produkcji przeważała gospodarka rolna, przemysł rozwijał się wyspowo w kilku centrach gospodarczych, udział przemysłu w gospodarce był niewielki, Rosja była morzem chłopów z niewielkim udziałem robotników i zajęć miejskich. Zbliżało to Rosję do Chin, które miały gospodarkę jeszcze bardziej zacofaną niż sąsiad z północy. Chiny do końca cesarstwa, a nawet później były wciąż półfeudalnym i półkolonialnym krajem, w którym dominowała drobna produkcja rolna i tradycyjne cechy społeczeństwa wiejskiego, wspólnot gminnych. Było to wielkim wyzwaniem dla marksistów i komunistów chińskich, którzy dążyli do szybkiej rewolucyjnej przebudowy nie tylko gospodarki, także świadomości społeczeństwa chińskiego29.
Podstawowymi cechami tego społeczeństwa były : 1. Niewielkie społeczności, najczęściej wioska, gmina, gdzie ludzie żyli w na wpół samowystarczalnych gospodarstwach i mieli nieliczne kontakty ze światem zewnętrznym. 2. Były to społeczności o zróżnicowanym modelu, opartym na hierarchicznym zróżnicowaniu ludzi w rodzinach i w zależności od stopnia bogactwa. Każda rodzina zakreślała koło wpływu i w zależności od bogactwa mogła decydować o swych sąsiadach. W skali państwa największy krąg wpływów należał do cesarza. Wpływy te podobne były do wodnych fal. Fei Tong, opierając się na konfucjanizmie okrył przyczynę zróżnicowanych wzorów w społeczności wiejskiej. Stosunki społeczne (konfucjańskie „lun”) są jakby zróżnicowaniem pomiędzy kręgami fal, rozpryskujących się z jednego punktu i łączących się z innymi falami. Ażeby nie zagubić się w relacjach międzyludzkich, wyznawcy Konfucjusza doradzali, by w tych stosunkach odróżniali relacje ojca od syna, bliskość od dystansu, ponieważ stosunki międzyludzkie są „porządkiem” w „różnorodności”. Był to wyraźny priorytet relacji rodzinnych w stosunku do innych. 3. Porządek ten chroniony był dzięki etycznym zasadom konfucjańskim. Był to zbiór norm uznanych przez społeczeństwo jako właściwe i słuszne. Były one podstawą tradycji, ukształtowanej odwiecznym doświadczeniem i powtarzalnością czynności i pór roku. Ludzie wysoko cenili zachowania społeczne, które opisane były w starożytnych sagach Yao i Shuna i które miały moc autorytetu w wypowiedziach. 4. Więzy pokrewieństwa, bardzo bliskie i silne we wspólnocie wiejskiej, będące mocnym spoiwem wspólnoty. Status społeczny wynikał z pokrewieństwa i od urodzenia określał pozycję społeczną jednostki, jej zawód i zamożność. Znalazło to wyraz w powiedzeniu, że synowie urzędników będą zawsze urzędnikami, synowie chłopów – chłopami, robotników – robotnikami, a biznesmenów także biznesmenami. Rodziny i jednostki dziedziczyły pokrewieństwo zawodowe i środowiskowo-klasowe. Świadczyły o tym inne powiedzenia: „Potomkowie arystokracji są nadal szlachetnie urodzonymi” i „Spadkobiercy bogatych są nadal bogatymi”. 5. System patriarchalny. Oznaczało to,że społeczeństwo składało się z wielkich i rozrastających się rodzin i klanów, które tworzyły dominujące grupy, co tworzyło podstawę systemu patriarchalnego i stosunków feudalnych30.
Analiza społeczności wiejskiej w Chinach dokonana przez Fei Xiatonga oparta była na teorii i metodach szkoły funkcjonalnej w socjologii, nie zaś w oparciu o metodę i teorię walki klasowej, charakterystycznych dla materializmu historycznego, ale wskazywała na dużą rolę konfucjanizmu w wiejskich stosunkach jeszcze w latach 40tych XX w., który konsekwentnie zwalczany był przez KPCh, a w szczególności Mao Zedonga.
W latach 30tych XX w. dla Mao Zedonga autorytet ZSRR i WKP(B) był niepodważalny. W 1938 r. mówił on, że Teoria Marksa-Engelsa-Lenina-Stalina jest słuszna dla całego świata. Nie można jej jednak rozpatrywać jako dogmatu, trzeba ją traktować jako wytyczną działania. „Studiowanie marksizmu-leninizmu nie należy sprowadzać do nauczenia się samych formuł, trzeba go studiować jako naukę o rewolucji”. Przed KPCh, jak stwierdził Mao, stało wielkie zadanie opanowania teorii marksistowskiej, nasycić nią wszystkich członków partii a przede wszystkim kierownicze kadry, bez tego partia nie wypełni prawidłowo swej misji rewolucyjnej i budowy socjalizmu31.
Mao prawidłowo oceniał możliwości adaptacji marksizmu w warunkach chińskich. Uważał, że nie można do niego podchodzić dogmatycznie, marksizm wykształcił się na Zachodzie, w Europie w innych warunkach kulturowych i historycznych, ale KPCh może wykorzystać jego teorię i metodologię. Przed KPCh stoi wielkie zadanie ponownego spojrzenia na chińską spuściznę historyczną, krytycznie ją uogólnić, posługując się jednocześnie metodą marksistowską. Historia narodu chińskiego liczy wiele tysięcy lat, ma ona swe cechy szczególne, ma ona także niezwykle cenny dorobek. Współczesne Mao Zedongowi Chiny były produktem całego poprzedniego rozwoju kraju, a w latach 30tych XX , były on owładnięty licznymi sprzecznościami rodzącego się kapitalizmu jak i licznych pozostałości ustroju feudalnego. KPCh jako partia marksistowska była zwolenniczką materialistycznego pojmowania historii i nie odżegnywała się od przeszłości historycznej. Mao jednak postulował nowe uogólnienie całej chińskiej przeszłości – „od Konfucjusza do Sun Yatsena”, powtarzał, trzeba opanować ten cenny dorobek. „Komuniści są zwolennikami internacjonalnej nauki – marksizmu, jednak marksizm zdołamy wcielić w życie , jeżeli uwzględnimy konkretne cechy szczególne naszego kraju i poprzez określoną formę narodową. Wielka siła marksizmu-leninizmu polega właśnie na tym, że jest on nierozerwalnie związany z konkretną praktyką rewolucyjną każdego konkretnego kraju. Dla Komunistycznej Partii Chin oznacza to, że trzeba nauczyć się stosować teorię marksistowsko-leninowską w konkretnych warunkach Chin, aby we wszystkich swych przejawach niezawodnie odzwierciedlała ona specyficzne cechy chińskie. Innymi słowy, nauczyć się stosować marksizm odpowiednio do właściwości Chin – oto zadanie, jakie cała partia powinna jak najszybciej zrozumieć i spełnić. Trzeba skończyć z zamorskimi szablonami i mniej się zajmować czczą i abstrakcyjną paplaniną. Dogmatyzm trzeba złożyć do archiwum, a przyswoić sobie chiński styl i chińskie zwyczaje, świeże i żywe, przyjemne dla ucha i radosne dla oka ludu chińskiego. Oderwanie internacjonalnej treści od narodowej formy właściwe jest ludziom, którzy absolutnie nie rozumieją internacjonalizmu. Jeśli chodzi o nas , to jesteśmy za ścisłym łączeniem jednego i drugiego. W tym zagadnieniu popełniliśmy poważne błędy, które trzeba zdecydowanie przezwyciężyć”32.
KPCh pod wodzą Mao Zedonga prowadziła nieustanną pracę wyjaśniającą co do celów rewolucji demokratycznej i socjalistycznej jak i późniejszych zadań budownictwa socjalistycznego. Członkom partii i mieszkańcom wyzwalanych terenów wyjaśniano nie tylko teoretycznie zasady postępowego ustroju, wdrażano je w w życie poprzez reformę rolną, likwidację wyzysku obszarników, powszechną naukę dzieci i młodzieży, społeczne wyzwolenie kobiet, usuwanie obyczajowości i religii konfucjańskiej. „ Komunizm to konsekwentna ideologia proletariatu i jednocześnie nowy ustrój społeczny. Są one „najbardziej postępowe, najbardziej rewolucyjne i najbardziej rozumne”. Natomiast „Feudalna ideologia i feudalny ustrój społeczny – to muzealny zabytek historyczny” – przekonywał w 1940 r.33
Droga do powstania socjalizmu prowadzi przez obalenie kapitalizmu. „ W ostatecznym rachunku ustrój kapitalistyczny zostanie zastąpiony ustrojem socjalistycznym, jest to obiektywne prawo niezależne od woli ludzkiej. Wbrew wszelkim wysiłkom reakcjonistów, by zatrzymać bieg historii, rewolucja nastąpi wcześniej czy później i nieuchronnie osiągnie zwycięstwo”34.
Zdaniem Przewodniczącego rewolucja w Chinach jest procesem długotrwałym i jej złożone zadania realizowane są w ogniu partyzanckiej wojny z wrogami ludu i z pozostałościami ideologii reakcyjnych klas. „Kierowany przez Komunistyczną Partię Chin ruch rewolucyjny jest w swym całokształcie jednolitym ruchem rewolucyjnym, obejmującym i etap rewolucji demokratycznej, i etap rewolucji socjalistycznej. Są to dwa odmienne pod względem swego charakteru procesy rewolucyjne i dopiero doprowadziwszy do końca pierwszy z nich można przystąpić do doprowadzenia do końca drugiego. Rewolucja demokratyczna jest niezbędnym przygotowaniem do rewolucji socjalistycznej, a rewolucja socjalistyczna – nieustannym kierunkiem rozwoju rewolucji demokratycznej. Ostateczny zaś cel wszystkich komunistów polega na tym, aby walczyć z wszystkich sił o ostateczne zbudowanie społeczeństwa socjalistycznego i komunistycznego”35.
Rewolucji nie robi się dla samej rewolucji, jest ona obiektywnym procesem społecznym jako sposób na rozwiązanie głębokich sprzeczności społecznych i rodzącego się społeczeństwa socjalistycznego. „Celem rewolucji socjalistycznej jest wyzwolenie sił wytwórczych. Przekształcenie indywidualnej własności w rolnictwie i rzemiośle w socjalistyczną własność kolektywna i przekształcenie własności kapitalistycznej w prywatnym przemyśle i handlu we własność socjalistyczną, Powstaną wówczas warunki społeczne do potężnego rozwoju produkcji przemysłowej i rolnej.”36 Godne podkreślenia jest, jak podkreślił Przewodniczący Mao, że
„obecnie prowadzimy nie tylko rewolucję w ustroju społecznym, to jest przejście od własności prywatnej do własności uspołecznionej, ale prowadzimy i rewolucję w technice, to jest przejście od produkcji rzemieślniczej do nowoczesnej produkcji maszynowej na wielką skalę. Te dwie rewolucje są ze sobą związane”37.
Wielkim zagadnieniem nie tylko teoretycznym, lecz także o ogromnych następstwach praktycznych jest kwestia długości procesu rewolucyjnego, a więc okresu, w którym walka klasowa przebiega z ostrym nasileniem, sprzeczności klasowe przybierają ekstremalny charakter nawet wojny domowej, walka przybiera charakter „kto – kogo” i w której często aktywnie uczestniczą pomocnicy zagraniczni. Ale każda rewolucja rozumiana jako walka o władzę zawsze kiedyś się kończy i rozpoczyna się nowy okres walki o zmianę stosunków własnościowych w środkach produkcji przede wszystkim w gospodarce. Jak dowodzi historia realnego socjalizmu procesy te były stosunkowo długotrwałe, szczególnie w Rosji, jednocześnie w krajach opóźnionych pod względem rozwoju bazy przemysłowej nie wystarcza tylko uspołecznienie dotychczasowej własności kapitalistycznej, państwo socjalistyczne musi zbudować własną socjalistyczną bazę przemysłową, co wymaga znacznie dłuższego okresu. W związku z tym wzrasta znaczenie okresu przejściowego, tj, czasu w którym proletariat zdobył władzę polityczną, ale musi stoczyć walkę z pokonaną politycznie burżuazją, ale dysponującą jeszcze własnością środków produkcji. Mówił o tym Mao Zedong w marcu 1957 r., podkreślając, że walka klasowa w Chinach będzie jeszcze trwać długo tak z uwagi na przyczyny wewnętrzne jak i zagrożenia zewnętrzne. „Tocząca się w naszym kraju walka o umocnienie ustroju socjalistycznego, walka „kto kogo” – socjalizm czy kapitalizm – potrwa jeszcze przez długi okres historyczny”38.
Wielką rolę w tej organizacyjnej i ekonomicznej funkcji rewolucji socjalistycznej odgrywa socjalistyczne państwo, które, jak przypomniał Mao Zedong „jest państwem demokratycznej dyktatury ludu, kierowanym przez klasę robotniczą i opartym na sojuszu robotniczo-chłopskim. Czemu służy ta dyktatura? Pierwszą jej funkcją jest zdławienie wewnątrz kraju reakcyjnych klas, reakcjonistów i tych wyzyskiwaczy, którzy sprzeciwiają się rewolucji socjalistycznej, zgniecenie tych którzy sabotują nasze budownictwo socjalistyczne… Dyktatura ma i drugą funkcję, a mianowicie obronę państwa przed wywrotową działalnością i możliwą agresją ze strony wrogów zewnętrznych”39.
Chińska Republika Ludowa nie jest państwem dyktatorskim ani autorytarnym, tak jak to często przedstawiają autorzy burżuazyjni. Jest państwem dyktatury proletariatu, w którym władza należy do ludu pracującego, a metody dyktatorskie stosowane są w stosunku do burżuazji i innych wrogów ludu, natomiast demokracja jest udziałem świata pracy. Kierowniczą siłą tego państwa jest klasa robotnicza, którą kieruje partia komunistyczna. Te relacje Mao Zedong przedstawił w sposób następujący: „Demokratyczna dyktatura ludu potrzebuje kierownictwa klasy robotniczej, ponieważ tylko klasa robotnicza jest najbardziej dalekowzroczna, bezinteresowna i najbardziej konsekwentnie rewolucyjna. Cała historia rewolucji świadczy, że bez kierownictwa klasy robotniczej rewolucja ponosi klęskę, a pod jej kierownictwem rewolucja odnosi zwycięstwo.”40
W Chinach stworzono silne podwaliny władzy ludowej i jak podkreślał Mao Zedong: „Podstawą demokratycznej dyktatury ludu jest sojusz klasy robotniczej, chłopstwa i drobnej burżuazji miejskiej, a głównie sojusz robotników i chłopów, ponieważ te dwie klasy stanowią 80-90% ludności”41.
Osią systemy politycznego jest Komunistyczna Partia Chin, która jest centralną siłą kierowniczą, a teoretyczną podstawą określającą cele socjalizmu jest marksizm-leninizm. „Dla dokonania rewolucji niezbędna jest partia rewolucyjna. Bez partii rewolucyjnej stworzonej na podstawie rewolucyjnej teorii marksizmu-leninizmu i opartej na rewolucyjnym marksistowko-leninowskim stylu, nie można doprowadzić klasy robotniczej i szerokich mas ludowych do zwycięstwa mad imperializmem i jego sługusami”42.
Bowiem bez wysiłku Komunistycznej Partii Chin, bez komunistów chińskich, jako ostoi narodu chińskiego, nie można osiągnąć niezawisłości i wyzwolenia Chin ani nie można osiągnąć uprzemysłowienia Chin i unowocześnienia ich rolnictwa43.
Komunistyczna Partia Chin jest nie tylko przewodnią siłą klasy robotniczej, jest kierowniczym trzonem całego narodu chińskiego. Bez takiego trzonu zwycięstwo sprawy socjalizmu jest niemożliwe. KPCh opracowała generalną linie i generalną politykę chińskiej rewolucji, a także określiła konkretne kierunki pracy i konkretne wytyczne polityki44.
Mao Zedong dużo uwagi poświęcał zagadnieniu walki klasowej, dotyczyło to nie tylko wczesnego okresu rewolucji narodowej, także budownictwa socjalistycznego. Uważał on, że „walka klas była i jest cechą charakterystyczną dla społeczeństw podzielonych klasowo, jest wyrazem nierozwiązanych sprzeczności między wielkimi grupami społecznymi, które wynikają z własności środków produkcji i nierównego podziału dochodu narodowego. Tak było w historii i tak jest współcześnie. Walka klas, zwycięstwo jednych klas, a zniszczenie drugich – oto ich historia, wielotysięczna historia cywilizacji. W społeczeństwie klasowym każdy człowiek znajduje się w określonej sytuacji klasowej, toteż nie ma takiej ideologii, która by nie nosiła piętna klasowego”. Odnosząc kwestię do Chin Mao podkreślał, że „w chińskim społeczeństwie feudalnym tylko ta walka klasowa chłopstwa, tylko te powstania i wojny chłopskie były właśnie prawdziwymi siłami napędowymi rozwoju historycznego”45
Walka narodowa jest także w ostatecznym rachunku walką klasową. W Chinach choć proletariat przemysłowy dopiero rozwija się na masową skalę jest on także kierowniczą siłą chińskiej rewolucji. Klasowo kwestia jest bardzo czytelna. Ten kto zajmuje stanowisko po stronie rewolucyjnej narodu , jest rewolucjonistą. A ten, który stoi po stronie imperializmu, feudalizmu i kapitalizmu biurokratycznego, jest kontrrewolucjonistą. My jako KPCh stoimy na pozycjach proletariatu i szerokich mas ludowych. „Dla komunisty oznacza to, że powinien stać na pozycjach partyjnych, na pozycjach partyjności i wierności wobec polityki partii”46.
Powstaje pytanie czy nadal istnieje walka klasowa po zwycięskiej rewolucji, jaki ma charakter i czy zmieniają się jej zakres i ostrość. Stalin i Mao Zedong stali na stanowisku, że wraz z budową socjalizmu walka klasowa nadal istnieje, a nawet w pewnych okresach ma tendencje do nasilania się ze względu głównie na zagrożenia zewnętrzne, np. niebezpieczeństwa agresji i wojny. Może ona zaostrzać się aspekcie wewnętrznym, jeśli kierownictwo partii w porę nie dostrzeże sprzeczności i nie rozwiąże ich. Może być także wynikiem popełnionych błędów, w szczególności w polityce społeczno-ekonomicznej. Historia realnego socjalizmu dostarcza licznych przykładów zaostrzenia walki klasowej na skutek woluntarystycznych błędów kierownictwa. Obecne kierownictwo Chin nie uważa walki klasowej za główną sprzeczność kraju, stoi ono na stanowisku, że główną sprzecznością Chin jest sprzeczność między rosnącymi potrzebami narodu a możliwościami ich zaspokojenia, stąd otwarło się na szeroką współpracę z kapitałem krajowym i zagranicznym, co przyniosło spektakularne raty rozwoju i rozwiązanie licznych problemów ekonomiczno-społecznych Chin.
Inaczej na te kwestie patrzył Mao Zedong, który w 1957 r. stwierdził, że walka klasowa w socjalizmie nadal ma miejsce. „ W naszym kraju chociaż socjalistyczne przeobrażenia, jeśli mówić o własności, są w zasadzie już zakończone i zakrojone na wielką skalę burzliwe walki klasowe mas, charakterystyczne dla poprzednich okresów rewolucji, w zasadzie dobiegły końca, tym niemniej istnieją jeszcze niedobitki obalonych klas obszarników i burżuazji kompradorskiej, istnieje jeszcze burżuazja, a drobna burżuazja dopiero zaczyna się przekształcać. Walka klasowa jeszcze się nie zakończyła…”47
I dalej Mao Zedong: „W naszym kraju ideologia burżuazyjna, drobnoburżuazyjna, ideologia antymarksistowska będą istnieć jeszcze przez długi czas. Ustrój socjalistyczny w naszym kraju jest w zasadzie ustanowiony (…), ale nie osiągnęliśmy jeszcze pełnego zwycięstwa na froncie politycznym i ideologicznym. Problem „kto kogo” między proletariatem a burżuazja w dziedzinie ideologii nie został jeszcze na dobre rozstrzygnięty. Czeka nas jeszcze długotrwała walka przeciw ideologii burżuazyjnej i drobnoburżuazyjnej…”48
Dzieje się tak w Chinach, ponieważ „są dwa rodzaje sprzeczności społecznych: sprzeczność między nami a wrogami i sprzeczność w łonie ludu. Żeby poznać ich istotę, trzeba wiedzieć, co to znaczy „lud” a co „wróg” (…) wszystkie klasy , warstwy i grupy społeczne, które aprobują i popierają sprawę budownictwa socjalistycznego i biorą w nim udział, należą do kategorii ludu, podczas gdy wszystkie siły i grupy społeczne, które przeciwstawiają się rewolucji socjalistycznej (…) są wrogami ludu”49.
Ta skrótowa analiza wypowiedzi Mao Zedonga na temat teorii i metodologii marksizmu-leninizmu, jego podstawowych zasad i kategorii pozwala stwierdzić, że miał on fundamentalne znaczenie w zakresie przeniesienia na grunt chiński marksizmu-leninizmu. Jednocześnie dostosowywał go i rozwijał odpowiednio do warunków i rozwoju społeczno-gospodarczego, kulturowego, cywilizacyjnego i historycznego Chin. Bez wątpienia Mao Zedong był nie tylko wielkim teoretykiem marksizmu, także wybitnym przywódcą chińskiego ludu, który przewodząc odrodzonej Komunistycznej Partii Chin potrafił skierować Chiny na drogę rewolucji demokratycznej i socjalistycznej, która zakończyła się wielkim zwycięstwem w 1949 r. Jednocześnie wraz z powstaniem Chińskiej Republiki Ludowej przez prawie 30 lat stał na czele socjalistycznych Chin i kierował budową podstaw ustroju socjalistycznego. W końcowej części życia popełnił pewne błędy, które jednak nie przekreślają jego wielkich zasług jako rewolucjonisty i twórcy socjalizmu w Chinach. Był także wybitnym marksistą, który nie tylko przyswoił główne treści marksizmu na grunt chiński, ale wzbogacił go o treści rodzimej kultury, które znalazły wyraz w powstaniu maoizmu jako odrębnego, nowatorskiego nurtu marksizmu, czerpiącego z postępowych tradycji walk klasowych w Chinach. Z tych powodów można stwierdzić, że Mao Zedong był dla Chin tym czym razem dla Rosji i ZSRR byli Lenin i Stalin. Jednocześnie KPCh pod jego kierownictwem potrafiła w bardzo trudnych warunkach międzynarodowych i wewnętrznych obronić dziedzictwo rewolucyjnego marksizmu i międzynarodowego ruchu komunistycznego w sytuacji postępującej erozji prawicowego rewizjonizmu i oportunizmu w KPZR po śmierci Stalina50.
4. Budowa podstaw socjalizmu w Chinach w okresie przywództwa Mao Zedonga (1949-1976)
Okres ten obejmuje ponad 25 lat, które cechowały się licznymi napięciami wewnętrznymi i międzynarodowymi. Rewolucja 1949 r. zniosła panowanie burżuazji i obszarników i wprowadziła państwo socjalistyczne, które znosiło własność prywatną środków produkcji i wprowadzało uspołecznione, socjalistyczne formy własności. Jednocześnie nowa socjalistyczna władza, korzystają z pomocy Związku Radzieckiego i innych państw socjalistycznych rozpoczęła realizację nowej bazy gospodarczej, głównie przemysłowej, budowę dróg i mostów na wielkich rzekach, wdrożyło budowę nowych linii kolejowych i modernizację kraju. Jednocześnie okres ten znamionowany był wielkimi napięciami międzynarodowymi, które zaostrzyły się w czerwcu 1950 r. wraz z wybuchem wojny w Korei, w której Chińska Republika Ludowa stanęła po stronie Koreańskiej Republiki Ludowo-Demokratycznej, udzielając jej pomocy wojskowej i ekonomiczno-finansowej. Już na starcie Chiny ludowe stanęły w obliczu klasowej konfrontacji z imperializmem, co położyło się dużym cieniem na stosunkach z państwami kapitalistycznymi, głównie z USA, które w walce z socjalizmem przeszły od zimnej do gorącej wojny.
KPCh w okresie tym wdrożyła i realizowała szeroki program przemian społecznych i gospodarczych, Na wzór radziecki wdrożono centralne planowanie w gospodarce, realizowano pierwsze plany 5-tnie, które nastawione były na odbudowę zniszczonej przez wojnę gospodarki jak i wznoszenie nowych inwestycji. Wdrażano nowe technologie i metody pracy, podnoszono wydajność pracy. Procesom tym sprzyjał centralizm w zarządzaniu nie tylko gospodarką, ale w całym państwie, oparty na zasadzie centralizmu demokratycznego. Główną siłą polityczną była Komunistyczna Partia Chin, która rozwijała demokrację partyjną i państwową. Program przemian demokratycznych i socjalistycznych cieszył się powszechnym poparciem ludzi pracy, a jednocześnie budził opór nie do końca przezwyciężonych sil konserwatywnych, w tym żywego jeszcze w licznych środowiskach konfucjanizmu. Ogrom zadań i trudności, przed jakimi stanęły ludowe Chiny wymagał wysokiego stopnia zdyscyplinowania społeczeństwa i konsekwencji w realizacji postawionych zadań.
Centralizacja zarządzania była na swój sposób ułatwiona przez wielowiekową egzystencję władzy cesarskiej, wysoce autorytarnej, zarządzanej w sposób scentralizowany, którego zwieńczeniem była osoba cesarza, cieszącego się nie tylko autorytetem politycznym, także „niebiańską świętością”, jako to uzasadniała tradycja konfucjańska tak filozoficzna jak religijna. Część autorów burżuazyjnych opisujących stosunki w otoczeniu Mao Zedonga, np. dr Li Zhishu (lekarz osobisty Przewodniczącego), biorąc pod uwagę potężny zakres jego władzy, autorytet, jakim się cieszył wśród Chińczyków i jego relacje z podwładnymi, niejednokrotnie przedstawiały go jako „nowego cesarza”, który daleki był w swych zwyczajach od oficjalnie głoszonych zasad skromności i szacunku wobec w szczególności kobiecego personelu kancelarii Mao51.
Rewolucja demokratyczna i socjalistyczna, która zwyciężyła w Chinach obaliła system rządów burżuazji i jej zagranicznych sojuszników, znosiła także pozostałości wcześniejszych feudalno-obszarniczych instytucji i porządków, ale droga do wprowadzenia demokratycznego, ludowego i socjalistycznego społeczeństwa była daleka i przebiegała nie bez trudności ze względu na ogólne zacofanie gospodarcze i społeczne Chin, pozostawione przez poprzednie epoki. Od wielu lat toczyła się wojna domowa, wcześniej z Japończykami, w prowincjach przygranicznych, w których były silne mniejszości narodowe, szerzył się separatyzm. Dopiero w latach 1955-1956 wyzwolony został Tybet, w 1945 r. przepędzeni zostali Japończycy, ale w 1950 r. wybuchła wojna w Korei, trwająca 3 lata i do której po stronie KRLD z powodów internacjonalistycznych i geostrategicznych przystąpiła Chińska Republika Ludowa, co było dużym obciążeniem wojskowym i ekonomicznym. Wojna w Korei przedłużyła stan wojenny, w jakim od wielu lat znajdowały się Chiny. Dopiero w 1954 r. ChRL przystąpiła do pokojowego etapu rozwoju, w tym roku uporządkowano kwestie kierowania państwem i wprowadzono pierwszą tzw, prowizoryczną konstytucję, opartą na programie zjednoczonych sił patriotycznych i socjalistycznych. W 1955 r. przystąpiono do realizacji pierwszego planu 5-letniego.
Pomocny w realizacji centralnego planowania i scentralizowanego systemu zarządzania państwem był tradycyjny, ukształtowany jeszcze w czasach cesarskiej państwowości system państwowości, którego osią była pionowa, wertykalna organizacja, oparta na ścisłym podporządkowaniu niższych struktur wyższym aż do rządu centralnego, na czele którego w dawnych epokach stał cesarz i jego urzędnicy. W okresie walk o władzę z Kuomintangiem na czele z Czang Kajszekiem komuniści zdobywali sobie coraz większe poparcie wyzyskiwanej biednej ludności, głównie wiejskiej, jednocześnie opanowywali coraz większe połacie Chin, tworząc na nich podstawy władzy ludowo-socjalistycznej, nawiązując do wzorów i rozwiązań Związku Radzieckiego (okręgi radzieckie). Jednocześnie Kuomintang osłabiony był a nawet rozdzierany przez spory wewnętrzne i brak szerokiego poparcia społecznego, cieszył się jednak poparciem USA i międzynarodowej finansjery, dążących do utrzymania w Chinach statusu półkolonialnego. Walka ta jak wiadomo trwała przez wiele lat i dopiero w 1949 r. udało się Chińskiej Armii Ludowo-Wyzwoleńczej opanować zdecydowaną większość kraju, a Czang Kajszek z resztkami swych sił musiał szukać schronienia na okupowanym od 1945 r. przez wojska USA Tajwanie i korzystając z ich pomocy ustanowił tam kontynuację rządów Republiki Chińskiej52.
Okres 1953-1976 był czasem wielkich przemian ustrojowych, kiedy powstawały zręby polityczno-ustrojowe i gospodarcze Chińskiej Republiki Ludowej, ale był to także czas licznych wstrząsów i załamań, których główną przyczyną był ogrom wyzwań, trudności i barier, przed którymi stanęła młoda socjalistyczna władza, jednocześnie dawały o sobie znać błędy w procesie decyzyjnym, brak doświadczenia, luki w prawidłowym rozeznaniu sytuacji gospodarczej i politycznej. Jednocześnie w kierownictwie KPCh pojawiły się różne frakcje, wyrażające rodzące się różne interesy środowiskowe, polityczne i ideologiczne. Odradzały się tendencje biurokratyczne, mające w Chinach wielkie tradycje, choć oficjalnie partia je negowała i potępiała, niektórzy działacze szczególnie terenowego szczebla chętnie korzystali z przywilejów władzy. Nieoficjalnie i podskórnie dawały o sobie znać zwyczaje czerpiące z tradycji konfucjańskich (np. tzw. „prezenty”) i choć partia oficjalnie je potępiała i zwalczała, stawały się coraz większym problemem politycznym i prawnym.
W tak wielkim kraju jak Chiny wielką rolę odgrywały resorty siłowe, wojsko, policja, służba bezpieczeństwa, różne inne formy administracyjnej organizacyjnej kontroli i ewidencji, ale przede wszystkim armia, która od czasu walki z Kuomintangiem i Japończykami zdobyła wielki autorytet wśród ludu, stała się wielką siłą organizacyjna i militarną, chroniącą nie tylko państwo i naród przed wrogiem zewnętrznym, ale także mającą wielkie znaczenie w utrzymaniu porządku wewnątrz kraju. Nie bez powodu Mao Zedong przypominał stare powiedzenie, że „karabin rodzi władzę (politykę)”. Jak zawsze w takich przypadkach chodzi o cywilną kontrolę nad armia, a w państwie socjalistycznym o kontrolę partii komunistycznej nad wojskiem. Mao Zedong mógł nie pełnić innych ważnych funkcji, ale zawsze zabiegał, by być Przewodniczącym Centralnej Komisji Wojskowej, zapewniającej mu polityczne kierownictwo nad armią. O tym, że kwestia ta miała nie tylko charakter teoretyczny świadczyły późniejsze wydarzenia z okresu tzw. „wielkiej proletariackiej rewolucji kulturalnej”, kiedy chińska armia pod dowództwem marszałka Lin Biao (wtedy drugiej postaci w partii i państwie) wyrosła nie tylko na wielką siłę zbrojną kraju , ale także wyrażała silne dążenia polityczne, zagrażające kierownictwu partyjno-politycznemu Mao Zedonga. Wtedy wielkim problemem było, w jakim kierunku pójdą dalej Chiny, czy w kierunku daleko posuniętej urawniłowki i koszarowego socjalizmu, czy w kierunku socjalistycznej gospodarki rynkowej.
Innym wielkim błędem tych lat był tzw. „wielki skok naprzód” z lat 50tych XX w, który w swych założeniach miał doprowadzić po kilku latach do podwojenia produkcji przemysłowej, głównie w zakresie przemysłu ciężkiego, np. wytapiania żelaza i stali, co przy ówczesnym zacofaniu technologicznym i brakach nowoczesnych urządzeń metalurgicznych okazało się niewykonalne. Podjęte próby uruchomienia produkcji żelaza w wiekowych dymarkach okazało się niewypałem i obnażyły woluntaryzm w kierowaniu ekonomiką. W efekcie zamiast wzrostu produkcji przynosiły wielkie straty nie tylko w przemyśle, także w rolnictwie, gdyż do pracy w dymarkach zapędzono olbrzymie rzesze ludności wiejskiej, której zabrakło do niezbędnych prac rolniczych, co skutkowało wielkim spadkiem produkcji rolnej a w konsekwencji głodem dla milionów nie tylko chłopskich rodzin. W efekcie partia musiała wycofać się z tej awanturniczej polityki, ponosząc duże straty nie tylko materialne, także utraty autorytetu, co rzutowało także na osłabienie jedności ideowo-politycznej kierownictwa i powstanie opozycji, którą Mao Zedong i jego grupa konsekwentnie zwalczała53.
Wymienione błędy w kierowaniu państwem i gospodarką, prowadzące do wielkich wstrząsów a nawet załamań, były odzwierciedleniem wielkich problemów kraju, który wszedł na drogę budownictwa socjalistycznego z niesłychanie niskiego poziomu rozwoju sił wytwórczych, głównie przemysłu i faktycznie wobec braku własnej klasy robotniczej, proletariatu przemysłowego, który w 1949 r. liczył tylko ok. 3 mln robotników w kilku wielkich miastach. Pozostała ludność to olbrzymie morze biednego chłopstwa i proletariackiej nędzarskiej wsi. Do 1949 r. chińskie miasta miały charakter centrów administracyjnych, kupieckich i rzemieślniczych. Chiny szczyciły się wielką cywilizacją i kulturą, ale w 1949 r. 90% Chińczyków było analfabetami, a język i kultura mandaryńska były udziałem niewielkiej grupy ludności. W tej sytuacji państwo ludowe stanęło przed wielkim wyzwaniem aspiracji nie tylko kulturalnych mas chłopskich i proletariackich, ale przede wszystkim poprawy ich warunków bytowych, co legło u podstaw restrykcyjnego egalitarnego ustroju w zakresie spożycia, którego odzwierciedleniem była zasada „żelaznej miski ryżu”, jako minimum spożywczego dla każdego Chińczyka. Była to sprzeczność, której nie udało się rozwiązać poprzez konfiskatę i uspołecznienie (upaństwowienie) prywatnej własności środków produkcji, której nie było tak wiele, nawet po uwzględnieniu własności kapitału zagranicznego.
W tej sytuacji Chiny stanęły przed wielkim problemem konieczności wzniesienia własnej bazy nowoczesnej gospodarki, głównie przemysłowej i modernizacji kraju w oparciu o własne bardzo ograniczone środki. Podstawową zasadą było liczenie na własne siły, które ze względu na wysoki potencjał ludnościowy przynosiły oczekiwane rezultaty, ale w ograniczonym zakresie. Ważnym elementem przyspieszającym rozwój była pomoc innych krajów socjalistycznych, głównie Związku Radzieckiego, jednocześnie wojna w Korei , restrykcje i embargo USA i innych państw kapitalistycznych izolowały i ograniczały możliwości rozwojowe przy pomocy współpracy zagranicznej. W tej sytuacji Chiny znalazły się pod silnym ciśnieniem wzrostu potrzeb rozwojowych i konsumpcyjnych własnego społeczeństwa, rozbudzonych przez aspiracje socjalistyczne, które m.in. rezultowały próbami szybkiego „przechodzenia na skróty” do komunizmu (określenie prof. Mieczysława Rakowskiego)54, a zakończyło się katastrofą „wielkiego skoku” i „rewolucji kulturalnej” i co w sumie przyniosło straty liczone w gospodarce na ok. 10 lat. Jednocześnie te straty i doświadczenia uświadomiły części kierownictwa KPCh, m.in. Deng Xiaopingowi, że Chiny muszą iść inna, własną drogą do socjalizmu niż ZSRR i kraje demokracji ludowej w Europie. Chiny muszą się otworzyć na zewnątrz, wykorzystać swój olbrzymi potencjał siły roboczej i zdecydować się na napływ kapitału zagranicznego, ale na własnych warunkach i przy kontroli własnego państwa, respektowaniu chińskiego systemu prawnego i utrzymania samodzielności chińskiej waluty. Koncepcja ta bardzo podzieliła kierownictwo, rozpoczęła się bezpardonowa walka frakcyjna, nie obeszło się bez pewnego odrodzenia neokonfucjanizmu a obie strony zarzucały sobie uleganie jego wpływom i argumentacji. Musiało upłynąć jeszcze wiele lat, zanim te projekty zmian polityki wewnętrznej i zagranicznej wdrożone zostały do praktyki gospodarczej i politycznej ChRL. Faktycznie były one wdrażane dopiero po śmierci Mao Zedonga w 1976 r. i dopiero od 1978 r. chińska gospodarka przeszła na inne tory rozwojowe, przy czym nie była to zmiana strategii (socjalizm i komunizm) lecz taktyki czyli metod dochodzenie do tych celów.
Powracając do ogólnej oceny okresu 1955-1978 trzeba wskazać na główne wskaźniki wzrostu Chin. Przede wszystkim nastąpił olbrzymi wzrost ludności z 600 do 970 mln ludzi, co potwierdziło także doświadczenie demograficzne innych państw tzw. Trzeciego świata, które weszły na drogę niepodległości, np. Indii, Indonezji, Pakistanu, krajów afrykańskich w szczególności Nigerii. W Chinach sytuacja żywnościowa była lepsza niż w innych krajach, co pozwoliło uniknąć klęski głodu, podaż żywności była większa niż minimalne potrzeby, co pozwoliło w miarę sprawiedliwie racjonowanie żywności. Produkcja zbóż wzrosła z 250 do 310 kg na mieszkańca, ale nie ustrzegło to całkowicie Chin przed nędzą, którą w 1955 r. zagrożone było 50% ludności, a w 1978 r. 25% głównie na wsi., co oznaczało, że przy ogromnym wzroście liczby ludności w 1978 r. nadal zbliżona liczba ludności znajdowała się w nędzy.
Produkcja mięsa wzrosła 3 razy, ale oznaczało to tylko średnio 9 kg spożycia na 1 Chińczyka. Większy był wzrost produkcji przemysłowej, w tym także nawozów sztucznych i innych środków produkcji rolnej. W 1978 r. wydobycie węgla wyniosło 618 mln t, ropy naftowej 100 mln t, stali 32 mln t , cementu 65 mln t, nawozów sztucznych – 8,7 mln t, tkanin – 11 mld m, energii elektrycznej – 259 mld kWh. Oznaczało to znaczny postęp w rozwoju produkcji przemysłowej na mieszkańca, ale w porównaniu ze średnią światową, nie mówiąc o krajach rozwiniętych, Chiny pozostawały bardzo zacofane. Dla przykładu ludność Chin w 1978 r. wynosiła 22% ludności świata, a ich produkcja stali w skali światowej wynosiła 5%, cementu 9%, nawozów sztucznych 9%, papieru 3,7% energii elektrycznej 3,6%, tkanin bawełnianych na mieszkańca w 1978 r. wytwarzano 11 m, wełnianych 0,4 m, podczas gdy np., w Polsce w tym czasie odpowiednio 28 m i 3,8 m55.
Schyłkowy okres życia Mao Zedonga to jednocześnie osłabienie jego autorytetu politycznego i pozycji w KPCh. W partii powstało kilka frakcji, różniących się co do oceny przeszłości jak i perspektyw dalszych dróg budownictwa socjalizmu w Chinach. Na to nakładały się różnice ideowo-polityczne w międzynarodowym ruchu komunistycznym, w szczególności głębokie podziały między KPCh a KPZR na tle stosunku do imperializmu, kapitalizmu i perspektyw socjalizmu. Na początku lat 60tych XX w. nastąpiło zerwanie przyjaźni i współpracy między obu partiami, co miało negatywne następstwa na rozbicie międzynarodowego ruch komunistycznego i robotniczego i na stosunek do kapitalizmu. W KPZR i ZSRR zwyciężyło skrzydło neorewizjonistyczne i oportunistyczne, które w dalszych latach doprowadziło do upadku KPZR i ZSRR głównie za sprawą działalności Gorbaczowa i Jelcyna i co okazało się wielkim osłabieniem a nawet ciosem w sprawę światowego ruchu robotniczego i komunizmu, a jednocześnie wzmocniło kapitalizm.
W Chinach w okresie „rewolucji kulturalnej” sprawa walki z pozostałościami Konfucjusza stała się ponownie aktualna. W czasie kampanii skierowanej przeciwko marszałkowi Lin Biao i jego frakcji w gazetach wielkich hieroglifów posługiwano się argumentami, że walka z Lin Biao zatacza coraz szersze kręgi i partia powinna demaskować także innych zwolenników Konfucjusza w kierownictwie Partii i we władzach lokalnych. W 1975 r. w dalszym ciągu prowadzono kampanię przeciwko Lin Biao i Konfucjuszowi. Na sesji parlamentu ChRL w styczniu 1975 r. jednym z punktów obrad była kwestia nowej konstytucji. Referat na ten temat wygłosił członek Biura Politycznego KC KPCh Czang Czun-ciao, który m.in. powiedział, że w „w niektórych zakładach pracy tylko formalnie istnieje socjalistyczny system własności, a w rzeczywistości władza kierownicza nie znajduje się w rękach szerokich rzesz robotników” I dalej: „Wiele odcinków, jeśli nie opanuje ich proletariat, to opanuje burżuazja, Dziadyga Konfucjusz zmarł dwa tysiące lat temu, ale jeśli proletariat nie wymiecie tych śmieci, to same one nie znikną”. W związku z tym, jak stwierdził mówca należy „kontynuować i pogłębiać kampanię krytyki Lin Biao i Konfucjusza”56.
O tym, jak złożona była w latach 70tych sytuacja ideowo-polityczna w KPCh świadczą także inne fakty. Mao jak wiadomo uchodzi za klasyka chińskiego marksizmu. Jednocześnie rozwijał on marksizm odpowiednio do chińskich warunków, np. uważając klasę robotniczą i jej ideologię za wiodący czynnik walki klasowej uznał, że w warunkach chińskich główną siłą antyfeudalną i antykapitalistyczną może stać się biedne chłopstwo i wiejski proletariat, co okazało się pozytywną przesłanką odbudowy KPCh po 1927 r. i poprowadzenia jej do rewolucyjnej walki, i co po ponad 20 latach przyniosło KPCh zwycięstwo, w 1949 r. powstała Chińska Republika Ludowa. Bez wątpienia Mao Zedong był wielkim przywódcą chińskiej rewolucji i jego wielką zasługą było skierowanie Chin na nową drogę rozwoju, która doprowadziła je do rewolucji demokratycznej i socjalistycznej a w dalszej kolejności na drogę budowy podstaw socjalizmu. Jednocześnie ze względu na odmienność cywilizacyjną Chin, ogromne opóźnienia w rozwoju gospodarczym i zacofaną strukturę społeczną nie mógł on zastosować kategorii marksistowskich powstałych w realiach zachodniej Europy, czy nawet Rosji radzieckiej, mógł przejąć teorię i metodologię marksistowską głównie w postaci materializmu historycznego i dialektycznego. Jednocześnie chińscy marksiści, głównie w szeregach KPCh musieli stworzyć bardziej szczegółowe chińskie kategorie naukowe, odzwierciedlające chińskie realia gospodarcze, polityczne i społeczne. Historia walk rewolucyjnych w Chinach wyniosła jako główną siłę rewolucyjną biedne chłopstwo i proletariat wiejski. W efekcie to rewolucyjna wieś otoczyła miasto i przeprowadziła rewolucję demokratyczną i socjalistyczną. Nie bez powodów koncepcja ta i program KPCh uznawany jest jako oryginalna droga, nie kopiująca innych modeli, co stało się powodem stwierdzenia, że w Chinach zwyciężył nie marksizm lecz maoizm. Bez wątpienia chińska rewolucja wyrosła na innym gruncie ekonomiczno-społecznym niż w zachodniej Europie, nawet w Rosji i ZSRR, do których rozwiązań (marksizmu-leninizmu) z różnych powodów Mao i KPCh chętnie korzystał, szczególnie do lat 60tych XX w.
Potwierdzeniem odmienności powstawania i rozwoju „chińskiego marksizmu” jest analiza tekstologiczna głównych prac Mao Zedonga, z których podstawowe stwierdzenia przytoczone zostały poprzednio. W latach 60-tych XX w. przeprowadzono analizę tekstologiczną oryginalnego chińskiego wydania „Dzieł Zebranych” Mao Zedonga. Wynikało z niej, że 22% wszystkich cytatów, którymi Mao posługiwał się, stanowiły cytaty z prac filozofów konfucjańskich lub neokonfucjańskich, 12% były to cytaty z prac mohistów lub taoistów, 13% – odsyłacze do chińskiej literatury pięknej, 4% – odsyłacze do prac Marksa i Engelsa, 18% – odsyłacze do prac Lenina, 24% – odsyłacze do prac Stalina, 7% – odsyłacze do innych prac57. jak widać Mao najrzadziej korzystał z prac Marksa i Engelsa, wielkim autorytetem był dla niego Lenin, ale najwięcej korzystał z prac Stalina, z którym znał się osobiście, spotykał się z nim jako polityk i dyskutował. Stalin był dla Mao wielkim autorytetem nie tylko jako polityk, także jako teoretyk i marksistowski ideolog. Uważał, że nowe kierownictwo na czele z N.Chruszczowem dopuściło się zafałszowania dorobku Stalina nie tylko jako wybitnego męża stanu ZSRR i międzynarodowego ruchu robotniczego (komunistycznego), ale także jako wybitnego marksisty-leninowca.
W następstwie „rewolucji kulturalnej” ChRL wkroczyła w okres dużej destabilizacji nie tylko ideowo-politycznej, ale także gospodarczej. Jak wspomniano w rezultacie „wielkiego skoku” i „rewolucji kulturalnej” utraciły ok. 10 lat, co spowodowało wzrost niezadowolenia społecznego i podkopało zaufanie mas do partii. Napięcia temu towarzyszące ożywiły różnice w samej partii , pojawiły się różnice w poglądach, formułowano różne drogi wyjścia z kryzysu, a nawet pojawiły się frakcje, z których najgroźniejsza dla przyszłości partii była „frakcja wojskowych” na czele z marszałkiem Lin Biao, jej główny antagonista – „frakcja pragmatyków” na czele z Deng Xiaopingiem. Mao Zedong i jego grupa lawirowali między frakcjami i starali się łagodzić sprzeczności, a w momentach krytycznych przechodzili na stronę większości. Na początku lat 70tych największym zagrożeniem była frakcja Lin Biao, która ostatecznie została rozbita w 1971 r., a jej przywódca poniósł śmierć w niewyjaśnionych do dziś okolicznościach. W trakcie tej kampanii przeciwnicy Mao zarzucali mu m.in.” despotyczne, cesarskie metody sprawowania władzy”.
Z tego okresu pochodzi dokument pt. „Zarys projektu 571”, mający charakter platformy politycznej tej frakcji, upubliczniony przez tajwański wywiad po śmierci Lin Biao. W dokumencie tym poddana została ostrej krytyce dotychczasowa polityka KPCh pod kierunkiem Mao Tse-tunga, któremu zarzucono liczne błędy polityczne i gospodarcze, które – zdaniem autorów – doprowadziły kraj na granice katastrofy. Jedynym wyjściem z kryzysu miało być wyeliminowanie Mao i jego grupy i wyprowadzenie KPCh i kraju z głębokiego kryzysu. W konkluzji dokumentu stwierdzono, że Mao Tse-tung nie był prawdziwym marksistą-leninowcem, tylko wielkim tyranem feudalnym, był fałszywym marksistą, kroczącym nie drogą marksizmu tylko drogą Konfucjusza i Meng-tsy. „Rządził” według praw godnych cesarza Szy Huang-ti z dynastii Cin (Qing). W rzeczywistości, -jak głosił dokument, „Mao Tse-tung stał się nowym cesarzem.”58
Trudno jest jednoznacznie stwierdzić, czy ten dokument frakcji Lin Biao był autentyczny, czy też okazał się „podróbką” maoistowskich służb specjalnych, spreparowany w celu skompromitowania opozycyjnej grupy. Faktem jest, że wtedy w Chinach toczyła się walka frakcyjna, która nie tylko miała charakter rywalizacji i walki o władzę, ale odzwierciedlała inną koncepcję budowy socjalizmu, która w kilka lat później wystąpiła w całej okazałości pod hasłem „socjalistycznej gospodarki rynkowej”, której przywódcą stał się Deng Xiaoping.
Była to jedna z przyczyn rozpoczęcia w 1973 r. kontrkampanii KPCh pod hasłem „krytyki Konfucjusza”, która zmierzała do „wybielenia” Mao Zedonga i zdjęcia z niego zarzutów przeciwników politycznych a jednocześnie do krytyki zachowań i postaw wśród części działaczy partyjnych i państwowych stosowania praktyk biurokratycznych i „odrywania się od mas”. Walka z konfucjanizmem zmierzała także do przezwyciężenia licznych przyzwyczajeń, wzorów zachowania, wartości czerpiących z niego, które stały w opozycji do ustroju socjalistycznego i kultury politycznej nowego systemu.
Bez wątpienia rewolucja socjalistyczna w Chinach zmiotła stare feudalno-cesarskie i burżuazyjno-obszarnicze państwo. Ale rewolucja była dziełem mniejszości, komuniści i ich sojusznicy ustanowili nowe państwo, które swym demokratycznym ustrojem i socjalistycznym egalitaryzmem zdobywało sobie sympatię i poparcie mas. Ale jednocześnie społeczeństwo to w większości ciągnęło za sobą stare przyzwyczajenia i nawyki, a także wartości czerpiące z poprzednich formacji. W Chinach ciągle duży wpływ w tym czasie odgrywała ideologia i religia konfucjanizmu, stąd też można stwierdzić, że znajdowało się ono pod ogromnym wpływem a nawet naciskiem konfucjańskich tradycji.
Pod względem ideowym ta presja przeszłości zawierała w sobie treści i wartości zróżnicowane pod względem ideowym. Np. utrwalała ona pewne pozytywne cechy wzorca osobowego, takie jak pracowitość, skromność, wytrwałość i zamiłowanie do wiedzy. Konfucjanizm ułatwiał zdolność przystosowania się, działał na rzecz postawy minimalizacji potrzeb materialnych, a także uczył życiowego konformizmu, co pozwalało przetrwać nawet w najtrudniejszych warunkach. Jednocześnie presja tradycji umacniała w świadomości mas przeświadczenie o wyjątkowej doskonałości cywilizacji chińskiej i o niepodważalnej genialności dawnych mędrców lub władców, w ciągu wieków utrwalała ona silne poczucie hierarchii społecznej, ograniczała swobodę myślenia, inicjatywę i energię jednostek. Stymulowała kiedyś lekceważący stosunek do techniki i niezbędności jej dalszej modernizacji i innowacji. Konfucjańska tradycja nie sprzyjała kształtowaniu takich cech osobowości jak przedsiębiorczość, rzutkość, pomysłowość, natomiast bardzo mocno wiązała ona człowieka z odległą przeszłością historyczną, co odciągało człowieka od problemów teraźniejszych i perspektywicznych.
Złożoność i zmienność historyczna konfucjanizmu i jego różnych szkół powodowała, że ocena systemu filozoficznego Konfucjusza stanowiła jeden z najtrudniejszych, a jednocześnie najbardziej spornych problemów na gruncie marksistowskiej humanistyki. Część historyków skupiła się na racjonalnych i postępowych treściach konfucjanizmu, jak np. profesor Kuo Mo-żo (b. prezes Chińskiej Akademii Nauk). Druga grupa wydobywała irracjonalne a zarazem reakcyjne elementy spuścizny ideologicznej konfucjanizmu59.
Po okresie „rewolucji kulturalnej” i po upadku Lin Biao w ramach nowej kampanii krytyki Konfucjusza górę wzięła koncepcja totalnej krytyki Konfucjusza. Dużą rolę w tym zakresie odegrał profesor Jang Jung-kuo – historyk z Uniwersytetu w Kantonie, który w licznych pracach, pisanych na zamówienie władz partyjnych, poddawał ostrej krytyce poglądy Konfucjusza, określając go jako „ideologa zacięcie broniącego ustroju niewolniczego”, a także walkę dwóch linii w ideologii okresu wczesnej i późniejszej dynastii Han. Autor przedstawiał Konfucjusza jako ideologa skazanej na upadek klasy właścicieli niewolników, co profesor uznał za reakcyjne. Jednocześnie autor chwalił legistów, czyli jedną ze szkół konfucjanizmu, która tak się rozwinęła, że właściwie stała się zaprzeczeniem pierwotnego konfucjanizmu. Przypomnijmy, że legiści mniej uwagi zwracali na cechy etyczne konfucjanizmu, stali się natomiast apologetami państwa prawa, scentralizowanego i stawiającego na szczycie piramidy cesarza, a właściwie jego prawo. Pod tym względem legiści wyprzedzili o ponad 2 tys. lat austriackiego konstytucjonalistę Hansa Kelsena, stawiającego na szczycie źródeł prawa konstytucję. Ale to przeciwstawienie miało swój walor użyteczności w czasach Mao Tse-tunga, gdyż było wyrazem krytyki pod adresem poprzedniego ustroju jak i upadłych frakcji, które „myślały po staremu”. Jednocześnie wykorzystywały one legistów i ich autorytet dla umocnienia nie tylko pozycji Mao Tse-tunga w partii i państwie, ale w ogóle umocnienia państwa dyktatury ludu chińskiego. Nawiązując do czasów aktualnych można skonstatować, że kwestia ta jest także aktualna i ważna dla kierownictwa Xi Jinpinga, który mocno podkreślał na XIX zjeździe KPCh w 2017 r. zasadę i praktykę” państwa prawa” i „rządów prawa”, stawiające respektowanie prawa, przede wszystkim norm konstytucji, przez wszystkich obywateli, instytucje, w tym KPCh.
Wracając do poprzedniej narracji, po X zjeździe KPCh w 1973 r. wystąpiła nowa fala krytyki konfucjanizmu w kontekście potępienia Lin Biao. Jednocześnie władze wykorzystały tę krytykę do dalszych napaści na Związek Radziecki i KPZR, oskarżanych o nowy hegemonizm i rewizjonizm.
Schyłkowy okres życia Mao Zedonga to jednocześnie osłabienie jego autorytetu politycznego i pozycji w KPCh. Partia przestała być monolitem ideowo-politycznym, na to nakładały się głębokie różnice w międzynarodowym ruchu komunistycznym, w szczególności między KPZR a KPCh, co pociągało za sobą wielkie osłabienie międzynarodowego ruchu robotniczego i jednocześnie umacniało imperializm.
W Chinach podziały wewnętrzne skupiały się głównie wobec sporów na temat dróg i metod dalszej budowy socjalizmu, chodziło głównie o kwestie rynku, większą tolerancję dla prywatnej inicjatywy i otwarcia się Chin na zewnątrz. Część kierownictwa chińskiego stała na stanowisku, że Chiny przy szczupłości własnych środków i ogromnym przyroście ludności same sobie nie poradzą i muszą wejść na drogę pewnej kooperacji z kapitałem zagranicznym przy zachowaniu priorytetu własnych interesów gospodarczych, finansowych i zagranicznych. Na czele tej grupy stali Deng Xiaoping i Liu Szaotsi, którzy byli konsekwentnie zwalczani a nawet prześladowani prze Mao Zedonga jako „kroczący droga kapitalistyczną.” Mao był zwolennikiem wczesnych założeń Marksa, wiążących rynek z gospodarką kapitalistyczną, natomiast gospodarka socjalistyczna miała rozwijać się według dyrektyw centralnego planowania. Te zasady wdrożone do praktyki Rosji radzieckiej przez Lenina wykazały słabość w obliczu ogromnego zacofania gospodarczego Rosji i w konsekwencji wielkich zniszczeń przez rewolucję i wojnę domową. Stąd Lenin dokonał zasadniczej zmiany polityki, wprowadzając Nową Politykę Ekonomiczną (NEP), opartą min. ma warunkach gospodarki towarowo-pieniężnej i dopuszczając rynek jako sposób wymiany towarowej głownie między miastem a wsią.
Była to poważna korekta nauki Marksa o prawach socjalizmu, a właściwie okresu przejściowego od kapitalizmu do socjalizmu. Rekorektę tej polityki z kolei przeprowadził z ważnych powodów wewnętrznych i zewnętrznych Stalin w końcu lat 20tych, kierując się większymi efektami ekonomicznymi centralnie sterowanej gospodarki planowej ZSRR i w obliczu rosnącego zagrożenia faszystowskiego. Mao Zedong był wiernym uczniem Stalina i podobnie jak on srogo zwalczał zwolenników osłabienia centralnego planowania i wprowadzenia ograniczonych mechanizmów rynkowych, przy czym gospodarka ta w Chinach nawet przy błędach „wielkiego skoku” i „rewolucji kulturalnej” odnotowywała średnio rocznie 6% wzrostu, co jednak było prawie w całości „konsumowane” przez ogromny przyrost naturalny. W tej sytuacji Deng Xiaoping już w 1967 r. sformułował powiedzenie, że „nieważne jest, czy kot jest biały czy czarny, ważne jest, żeby łapał myszy”. Oznaczało to zdaniem Denga, że na obecnym etapie rozwoju Chin nie jest zagrożony socjalizm, a główną sprzeczność wyznaczają nie sprzeczności klasowe i walka klasowa, ale sprzeczność między rosnącymi potrzebami i aspiracjami społeczeństwa a możliwościami ich realizacji przez mało efektywną gospodarkę. Mao Zedong traktował tę wypowiedź jako marksistowską herezję. Choć od 1949 r. upłynęło wiele lat, często podkreślał, że po rewolucji i wprowadzeniu socjalizmu w Chinach klasy nie zniknęły całkowicie. „Nawet po uspołecznieniu własności klasy istnieją nadal” -powtarzał w 1962 r.. „Walka klasowa nadal trwa”, W Chinach ”Walka klasowa między proletariatem a burżuazją potrwa długo” i „może przybierać okresowo różne formy”60.
Dalej Mao dawał wyraz trosce o dalszy rozwój Chin, mówiąc, że”Chiny mogą stanąć przed niebezpieczeństwem restauracji kapitalizmu”. Przypomniał, ze „burżuazja przenika też do KPCh, podobnie jak wcześniej do innych partii komunistycznych, które przechodzą na drogę kapitalizmu”, odnosiło się to w szczególności do Deng Xiaopinga i Liu Szaotsi, których oskarżał o „idących drogą kapitalistyczną”, nawet swemu najwierniejszemu współpracownikowi Czou Enlajowi w 1974 r. „przypiął łatkę” konfucjanisty61.
Ta ostrożność i obawy o przyszłość socjalizmu i zagrożenia kontrrewolucyjne nie były bezzasadne, potwierdzały je historia ruchu robotniczego, rosnący rewizjonizm, reformizm i oportunizm w ruchu komunistycznym, a przede wszystkim upadek KPZR i ZSRR , także krajów demokracji ludowej w Europie w końcu lat 80tych XX w.
Przełomem w dążeniach do wprowadzenia nowej polityki ekonomicznej zwanej później „socjalistyczna gospodarka rynkowa” była śmierć wieloletniego premiera Chin Czou Enlaja w styczniu 1976 i we wrześniu tego roku Mao Zedonga. Już w końcowych miesiącach ich rządów przewagę w kierownictwie partyjno-rządowm zdobyła frakcja Deng Xiaopinga, co potwierdzały odwołania ich przedstawicieli z zesłania na głęboką prowincję („w celach reedukacji”) i przywrócenia do działalności na najwyższych stanowiskach partyjnych i państwowych. Po śmierci Mao Zedonga przez miesiąc trwała ostra walka między obu frakcjami, zakończona upadkiem „bandy czworga”, aresztowaniem i osądzeniem jej przywódców (w tym m.in. małżonki Mao p. Jiang Qing) i budowaniem nowego przywództwa w KPCh na czele z Deng Xiaopingiem, co trwało kilka lat, zanim wdrożony został program nowej polityki. W tym czasie po burzliwych latach „rewolucji kulturalnej” i walk frakcyjnych opanowano chaos w gospodarce, uporządkowane sprawy jednolitego kierowania państwem, a w szczególności przywrócono jedność ideowo-polityczną w szeregach partii na zasadach zaufania między członkami partii a kierownictwem i respektowania zasady realizacji linii mas. Jednocześnie po szerokiej i głębokiej dyskusji wewnętrzne-partyjnej dokonano oceny miejsca i roli Mao Zedonga w historii KPCh i ChRL, uznając zasadę, że był on wybitnym przywódcą Chin i jego zasługi w walce o wyzwolenie chińskiego ludu spod ucisku kapitalistycznego i zwycięstwa rewolucji demokratycznej i socjalistycznej są historyczne i nie mogą być pominięte. Co prawda Mao w schyłkowym okresie popełnił wielkie błędy, ale były to błędy wielkiego rewolucjonisty, które stanowiły nie więcej niż 30% w sytuacji gdy zasługi stanowiły 70% jego życia. Było to wyrazem wielkiego uznania dla dotychczasowego przywódcy, jednocześnie prawidłowego wyważenia relacji między pozytywami i negatywami jego działalności politycznej. Jednocześnie realizację nowej polityki ekonomicznej uznano nie jako negację poprzedniego kierownictwa, ale jako jej kontynuację w nowych warunkach wewnętrznych i międzynarodowych62.
Deng Xiaoping wielokrotnie podkreślał, że społeczeństwo socjalistyczne a tym bardziej komunistyczne nie może być oparte na nędzarskiej ekonomice, zaspokajającej tylko podstawowe potrzeby życiowe swych obywateli. Chiny muszą uczynić wszystko, by przyspieszyć rozwój gospodarczy i poziom społeczny świata pracy. Jednocześnie mimo osiągniętych sukcesów socjalistycznej rewolucji i 30 lat budownictwa socjalistycznego należy skuteczniej rozstawać się z pozostałościami feudalizmu i mentalności klanowej, w czym dużą rolę odgrywały pozostałości konfucjanizmu. Do najważniejszych przywódca zaliczył: 1. Utrzymywanie się nadal w społeczeństwie mentalności klanowej; 2. W stosunkach społecznych nadal utrzymywał się stary hierarchiczny porządek; 3. Występowały także określone przejawy nierówności statusu w kontaktach między towarzyszami ze szczebla kierowniczego a ich podwładnymi oraz w stosunkach między kadrą a masami; 4. Słabe zrozumienie w społeczeństwie praw i obowiązków obywatelskich; 5. W sferze gospodarczej nadal panował system i styl mandaryński wśród kadry w przemyśle, handlu, rolnictwie; 6.Nadmierne podkreślanie w pracy ekonomicznej kompetencji regionalnych i resortowych, co prowadziło do partykularyzmu i przerzucania swych kłopotów na innych; 7. Nieuznawanie doniosłego znaczenia nauki i oświaty dla socjalizmu i że bez nauki i oświaty nie można zbudować socjalizmu; 8. Polityka izolacjonizmu i szowinistycznej arogancji w stosunkach z zagranicą; 9. Odrażająca praktyka protekcji (i dodajmy korupcji, przyp. Z. Wiktor); 10. Naużywanie władzy przez część kadry i preferowanie swojaków”; 11. Niedocenianie wpływów pozostałości feudalizmu w ideologii i polityce; 12. Trzeba usuwać te piętna i objawy feudalizmu i kapitalizmu, ale tego nie można sprowadzać do jednej akcji, 13. System prawny jest dobry, należy go właściwie stosować: 13. Nie trzeba ulegać anarchizmowi i indywidualizmowi; 14. Nie płaszczyć się przed cudzoziemcami, mamy wielkie osiągnięcia; 15. Część młodzieży notabli, wyjeżdżając za granicę na studia uprawia łapownictwo i przemyt, zapomina o narodowej dumie i godności osobistej; 16. Do kraju w związku z szerszymi kontaktami przemyca się pornografię, wulgarne filmy i zdjęcia, publikacje, szkodzi to naszej moralności; 17. Na granicy sektora socjalistycznego i prywatnego pojawiły się różne nielegalne formy aktywności gospodarczej, finansowej63.
Deng Xiaoping i jego towarzysze wychodzili z założenia, ze podejmowane reformy nie mają na celu odejście od socjalizmu, lecz obronę interesów i utrzymanie władzy ludzi pracy, a więc ogromnej większości społeczeństwa. KPCh nie przekształciła się w partię uprzywilejowanej biurokracji, będącej w klasowym konflikcie z masami ludowymi. Jako cel społeczny partia stawiała poprawę warunków życiowych ludzi pracy. Inaczej niż KPZR na czele z N. Chruszczowem KPCh nie odżegnała się od poprzedniego przywódcy i niezależnie od popełnionych przez niego błędów kontynuowało dzieło rozwoju socjalizmu w nowych warunkach. Wreszcie okres niedawnych walk frakcyjnych, a w szczególności „rewolucja kulturalna” uświadomiła masom ludowym wagę socjalistycznej rewolucji i dalszej budowy socjalizmu jako gwarancji dalszej poprawy ich bytu i zachowania i umocnienia suwerenności Chińskiej Republiki Ludowej w obliczu pojawiających się zagrożeń imperialistycznych64.
Koncepcja socjalistycznej gospodarki rynkowej stała się przedmiotem krytyki nie tylko ze strony chińskich przeciwników i konkurentów politycznych Deng Xiaopinga, była i w znacznej części jest krytycznie przyjmowana przez zagraniczne partie komunistyczne, generalnie stojących na pozycjach ideologicznych dawnej KPZR i na praktyce ustrojowej d. Związku Radzieckiego, opartej na zasadzie centralnego planowania w gospodarce i negacji rynku. W argumentacji sięgano do wypowiedzi Marksa i Engelsa z połowy XIX stulecia, w szczególności wczesnych prac, np. „Krytyki ekonomii politycznej” czy „Manifestu Komunistycznego”, w których klasycy dali wyraz tym zasadom, upatrując je jako fundamentalne dla przyszłej ekonomii socjalistycznej i będących w opozycji d liberalnego mechanizmu gospodarowania XIX-wiecznego kapitalizmu, głównie Anglii, skąd czerpano wzory do modelu stosunków kapitalistycznych.
Problem polegał jednak na tym, że od tego czasu upłynęło ponad 170 lat i świat, w tym kapitalistyczny, bardzo się zmienił, kapitalizm przeszedł fazę liberalizmu, wkroczył w fazę imperializmu, monopolizacji i ekspansji kolonialnej, będących przedmiotem analizy Lenina, szybkiego rozwoju ruchu robotniczego, a jednocześnie wielkich sprzeczności klasowych, w wyniku których wybuchły 2 wojny światowe, powstał i rozwinął się faszyzm, nacjonalizm, militaryzm i wiele innych zagrożeń niebezpiecznych dla dalszego istnienia i rozwoju ludzkości. Jednocześnie w listopadzie 1917 r. wybuchła w Rosji Rewolucja Październikowa, która zapoczątkowała nową erę w dziejach ludzkości, mianowicie powstanie Rosji radzieckiej, później ZSRR i innych państw socjalistycznych, republik robotników, chłopów i innych ludzi pracy, państw dyktatury proletariatu, co potwierdzone zostało po 2 wojnie światowej przez powstanie krajów demokracji ludowych w Europie, a w 1948-49 w Korei i Chinach a następnie w zjednoczonym socjalistycznym Wietnamie. W 1958 r. rewolucja zwyciężyła na Kubie na kontynencie amerykańskim.
Świat wkroczył w epokę rewolucji narodowo-kolonialnych, demokratycznych, niektóre z nich rozwijały się w powstawanie państw podążających drogą niekapitalistycznego rozwoju. W tej sytuacji w międzynarodowym ruchu komunistycznym prowadzona była ożywiona dyskusja nad różnymi drogami rewolucji socjalistycznych i budowy socjalizmu. Podstawowym problem było pytanie, czy w tych krajach z historycznie opóźnionymi strukturami społeczno-gospodarczymi jest możliwa rewolucja socjalistyczna, a w następnym etapie budowa podstaw ustroju socjalistycznego. Były to państwa postkolonialne, które w latach 50-60-tych wybiły się na niepodległość, silnie powiązane z dawnymi metropoliami, z których w wielu powstały grupy marksistowskie, organizujące uciśnione ludy do walki z imperializmem i neokolonializmem. Było ich około 30 w Afryce, Azji i Ameryce Łacińskiej. Wzorem dla nich były republiki azjatyckie ZSRR, Mongolia, KRLD. Wietnam, Chińska Republika Ludowa, a w Ameryce Kuba. Były to kraje o zdecydowanej przewadze rolnictwa, o słabo rozwiniętej bazie przemysłowej, najczęściej wydobycia surowców i najczęściej o dużej masie ludności, żyjącej w warunkach lub na granicy nędzy. Z tego powodu od dawna toczyła się tam walka narodowo-wyzwoleńcza o charakterze partyzanckim, której przywódcy poszukiwali rozwiązań ustrojowych i pomocy w państwach socjalistycznych.
Marks i Engels przewidywali, że socjalizm zwycięży w państwach najbardziej rozwiniętego kapitalizmu, ale w drugie poł. XX wieku kapitalizm stał się globalny i skutecznie integrował gospodarczo, politycznie i kulturowo-medialnie narody postkolonialne. W dalszym ciągu wielka była ekspansja kapitału finansowego i przemysłowego na tereny dawnych kolonii, co je włączało w system gospodarczo i polityczny metropolii. Rewolucja demokratyczna w tych krajach była możliwa dzięki postępowym partiom i ruchom, które wywalczyły niepodległość. Mogły one przejść do etapu rewolucji socjalistycznej dzięki poparciu i pomocy Związku Radzieckiego, ludowych Chin, a także innych państw socjalistycznych i w ten sposób zerwać istniejącą jeszcze w zależność. z dawnymi metropoliami i przyspieszyć budowę nowoczesnej infrastruktury gospodarczej, głównie przemysłowej. Koncepcja ta załamała się po upadku Związku Radzieckiego i państw socjalistycznych w Europie, ale aktualnie ponownie odżywa w następstwie wdrożenia przez Chińską Republikę Ludową tzw. nowych szlaków jedwabnych, na które przeznacza ok. 8 bln dolarów w postaci głównie nowych inwestycji bezpośrednich w prawie 150 krajach 3 kontynentów. Można więc skonstatować, że walka klasowa w samych Chinach została od 1978 r. wyciszona, ale nie dotyczyło to relacji międzynarodowych. Socjalizm jest nadal ustrojem atrakcyjnym dla krajów rozwijających się i tym razem czerpią one wiedzę o nim oraz próbują wdrażać pewne modele gospodarczo-społeczne w oparciu o praktykę ustrojową ChRL.
Po 40 latach realizacji „socjalistycznej gospodarki rynkowej” Chiny stały się druga potęgą gospodarczą świata, jej PKB w 2018 r. liczył ponad 20 bln dol., licząc wg kursu siły nabywczej juana, należą do Rady Bezpieczeństwa ONZ jako jej stały członek i żaden problem światowy nie może skutecznie być rozwiązany bez udziału ChRL Ale przed 40 laty kierownictwo Chin stanęło przed trudnym zadaniem, jak nie dać się zmiażdżyć przez silnego nie tylko ekonomicznie, także militarnie wroga, głównie imperializm amerykański, jakie środki zastosować, by nie dać się pokonać, jak obronić socjalizm, niepodległość i władzę ludową i wprowadzić w błąd klasowego wroga, a jednocześnie stworzyć taki typ relacji międzynarodowych, głównie ekonomicznych i handlowych, które pozwolą na szerokie stosunki z przodującymi rozwiniętymi gospodarczo państwami kapitalistycznymi i uratować nie tylko Chiny jako naród, ale także socjalizm jako wartość międzynarodową.
Chińczycy od dawna stosują w poznaniu świata zasadę poznania prawdy w oparciu o fakty. Pozwala to realistycznie analizować sytuację i wyciągać wnioski z praktyki społecznej.. Nie jest to zwykły empiryzm, metoda ta powiązana jest w dalszym procesie poznawczym z analizą i przetwarzaniem danych w oparciu o zasadę materializmu historycznego i dialektycznego, a więc różnicy interesów klasowych między proletariatem a burżuazją, kapitalizmem i imperializmem a socjalizmem i komunizmem. Pomocne tu było doświadczenie Rosji radzieckiej i okresu NEP-u na początku lat 20tych XX w. , kiedy ZSRR odstąpił od komunizmu wojennej gospodarki radzieckiej i poszedł na dalekie odstępstwa od „czystych” zasad budownictwa komunistycznego, sformułowanych przez dotychczasową teorię naukowego socjalizmu. Żeby zrobić dalszy krok naprzód, trzeba czasem cofnąć się nie o jeden krok. Tak uczył Lenin zasad dialektyki, narażając się na krytykę nie tylko ze strony teoretyków-marksistów, ale nawet na zarzut zdrady interesów rosyjskiego i międzynarodowego ruchu robotniczego. Okres NEP nie był tylko związany z Leninem. Po jego śmierci w styczniu 1925 r. NEP był kontynuowany przez nowe kierownictwo WKP(b) na czele z J. Stalinem i NEP trwał do końca 1928 r., a następnie został zastąpiony przez gospodarkę centralnie planową, którą zapoczątkował pierwszy plan 5letni jak również kolektywizacja rolnictwa.
Jednakże o wyborze socjalistycznej gospodarki rynkowej, jak później nazwano eksperyment chiński, zadecydowały nie tylko względy historyczno-teoretyczne. Chińczycy dysponowali własnym doświadczeniem i wielkimi atutami, które stanowiły dostateczną gwarancję, że nowy model gospodarowania ma szanse pozyskania poparcia ze strony klasy robotniczej, chłopstwa i innych ludzi pracy, przyczyni się do ożywienia własnej gospodarki a jednocześnie wprowadzi zamieszanie i dezorientacje w ośrodkach burżuazyjno-imperialistycznych. Zaczynając od tego ostatniego rząd USA jak i wielkie ośrodki opiniotwórcze z uznaniem odniosły się do nowej polityki chińskiej, upatrując w niej mechanizm, który postrzegany był jako podążanie przez Chińczyków śladami upadającego ZSRR, co w literaturze naukowej przedstawione zostało przez F. Fukuyamę jako „koniec historii”, a więc ostateczne zwycięstwo kapitalizmu w formie USA, a co Z. Brzeziński określił jako nowy światowy porządek „new world order” (za prezydentem Bushem), który jednocześnie określił socjalizm jako „błąd historii”, który nie miał prawa się pojawić, ale niestety wystąpił i obecnie świat ponownie wszedł w prawidłowe i sprawdzone koleiny. Z tych powodów amerykańscy i światowi kapitaliści z wielkim zaangażowaniem przystąpili do masowej ekspansji kapitałowej w Chinach, poczytując je jako obszar neokolonialnej penetracji, licząc na olbrzymie zyski. Gwarantowały to olbrzymi rynek, miliardowa ludność, tania siła robocza i wielkie bogactwa naturalne kraju. Chiny wydawały się nadzwyczaj łatwą zdobyczą. Nadzieje te spełniły się tylko częściowo, inwestycje bezpośrednie rzeczywiście przynosiły krociowe zyski, ale ChRL nie zrezygnowała ze swych ze swych suwerennych praw i dzięki silnemu rządowi, pilnie strzegącemu interesów narodowych i odpowiednim kontraktom, musiały one respektować prawo inwestycyjne, finansowo-bankowe, zasad kodeksu pracy a także inne gałęzie prawa chińskiego. W ten sposób Chiny nie stały się nową kolonia ani nie uległy mechanizmom wyzysku neokolonialnego. Utrzymały także jedność kraju i nie dały się rozczłonkować, co było realne w epoce przedrewolucyjnej65.
Jednocześnie Chiny uruchomiły własny narodowy kapitalizm, ściśle kooperujący z sektorem socjalistycznym, wchodząc także w relacje z korporacjami zagranicznymi, ucząc się od nich, przechwytując i naśladując najnowsze rozwiązania technologiczne i produkcyjne. W konsekwencji tej polityki Chiny stały się wielkim placem budowy, powstało tysiące nowych przedsiębiorstw tak produkcyjnych jak i handlowych i usługowych, co roku przybywało średnio 10 mln nowych miejsc pracy w najnowocześniejszych gałęziach gospodarczych a drugie tyle było modernizowanych.
Wielkim atutem socjalistycznej gospodarki rynkowej była niezwykle tania i konkurencyjna siła robocza, której praca i i wysiłek przynosiły olbrzymie zyski inwestorom. Te inwestycje i praca chińskich robotników modernizowała i rozwijała chińską gospodarkę, podnosiła produkcję i wdrażała i wdrażała nowe technologie. Reformy ożywiły także rynek. który przestał być traktowany jako mechanizm charakterystyczny dla gospodarki kapitalistycznej. Deng i jego grupa dokonali zasadniczego zwrotu w stosunku do rynku, uznając, że może on być pożyteczny w warunkach Chin, które znajdują się dopiero na „wstępnym, początkowym etapie budownictwa socjalistycznego”, gdzie występuje mnogość sektorów gospodarowania, dla których powinno istnieć możliwości rynkowej konkurencji, przy zachowaniu jednak kierowniczej roli partii komunistycznej i sterującej roli państwa. Uznali oni, ze rynek na tym etapie nie musi szkodzić sektorowi socjalistycznemu, a nawet może być instrumentem zwiększenia jego efektywności. Chińczycy zmienili też charakter planowania, które w dotychczasowej praktyce (powielanej za wzorem radzieckim) miała charakter scentralizowany i indykatywny, przekształcając je w sterowanie sterujące, zawierające wskaźniki i dyrektywy odnoszące się do gałęzi gospodarczych, makropolityki i polityki monetarnej w skali kraju. Zmiany te przyczyniły się do ożywienia konkurencji między przedsiębiorstwami, nastąpił wzrost produkcji, także rolnej, co przyczyniło się do zrównoważenia popytu i podaży artykułów żywnościowych na rynku.
Chińczycy nie odeszli od głównego celu, jakim jest budowa socjalizmu, zmienili jednak sposoby dochodzenia do niego. W przeciwieństwie do b. krajów socjalistycznych – ZSRR i KDLów w Europie, gdzie zasada „niewidzialnej ręki rynku” została podniesiona jako główna reguła rynku kapitalistycznego, rozszerzyli ją o drugą zasadę, mianowicie „widzialnej ręki rządu”, umożliwiającej ingerencję państwa, jeśli zagrożone były interesy Chin, co stworzyło podstawę nowej strategii gospodarczej , nazwanej kilka lat później jako „socjalistyczna gospodarka rynkowa”. W opinii Deng Xiaopinga zmiany w polityce gospodarczej Chin otworzyły olbrzymie możliwości napływu obcych kapitałów, które modernizowały kraj, rozwijały go technologicznie, stwarzały perspektywy budowy setek milionów miejsc pracy a tym samym rozwiązywania palącch problemów narodu chińskiego. Jednocześnie reformy stworzyły nowy typ relacji między kapitalizmem a socjalizmem, opartych na zasadach kooperacji i pokojowego współistnienia, które po 40 latach przyniosły wielkie sukcesy nie tylko gospodarcze, także w sferze polityki socjalnej, np. stworzenie i modernizowanie setek milionów miejsc pracy, rozwinęły się nowe centra i regiony gospodarcze Chin, zmodernizowano i wybudowano nowe układy komunikacyjne, ulokowano wielkie inwestycje w regionach dotychczas historycznie zaniedbanych, wprowadzono z nędzy ok. 700 mln ludzi, co jest ewenementem w skali światowej. Oczywiście powstały także nowe zagrożenia i bariery, których władze ChRL nie ukrywają, ale im przeciwdziałają i je rozwiązują zgodnie z interesami narodu chińskiego66.
5. Charakter reform polityczno-ekonomicznych w epoce Deng Xiaopinga
Często można spotkać się z poglądem, że reformy zapoczątkowane przez Deng Xiaopinga i jego zwolenników były podyktowane odejściem od marksizmu-leninizmu i socjalizmu i „pokojowym” przechodzeniem do kapitalizmu. Takie były nadzieje polityków państw kapitalistycznych, szczególnie o nastawieniu imperialistycznym i sekundujących im uczonym burżuazyjnym. Reformy te ze sceptycyzmem a nawet krytyką były i są przyjmowane przez zwolenników tradycyjnego („ortodoksyjnego”) marksizmu, szczególnie w Europie zachodniej. Deng Xiaoping dostrzegał nową wielką sprzeczność między warunkami ekonomiczno-socjalnymi krajów słabo rozwiniętych i wysoko rozwiniętych, z których te pierwsze dążyły do socjalistycznej rewolucji. Rozwijając marksizm w nowej współczesnej epoce doszedł on do przekonania (idąc za Mao Zedongiem), że w krajach postkolonialnych, ciągnących za sobą balast historycznego zacofania i neokolonialnej zależności od metropolii kapitalistycznych, rewolucja socjalistyczna musi mieć kilka etapów, musi być narodowo-wyzwoleńcza, antykapitalistyczna, także częściowo antyfeudalna, demokratyczna a dopiero w następnych latach przejść do etapu rewolucji socjalistycznej. Myślenie to było więc kontynuacją ustaleń teoretycznych Lenina co do możliwości rewolucji socjalistycznej w Rosji a także u narodów Wschodu. Koncepcja ta znalazła także rozwinięcie w długotrwałej walce ludu chińskiego o wyzwolenie narodowe, społeczne, o rewolucję demokratyczną i socjalistyczną, która ostatecznie zakończyła się zwycięstwem w październiku 1949 r. proklamowaniem Chińskiej Republiki Ludowej.
W przeciwieństwie więc do wysoko rozwiniętych krajów kapitalistycznych, gdzie istnieje szeroka baza przemysłowa i silna klasa robotnicza, w krajach nierozwiniętych istnieją dopiero początki tych sektorów przy wielkiej dominacji tradycyjnych i konserwatywnych sektorów, spętanych świadomością polityczną, religijną i ideologiczną klas reakcyjnych. We współczesnej epoce kapitalizm ma charakter globalny i rewolucja może wybuchnąć w jego każdym zakątku, ale możliwości jej trwałego zwycięstwa w krajach słabo rozwiniętych są ograniczone i wymagają znacznie większego czasu dla osiągnięcia skomplikowanych celów procesu rewolucyjnego. Dobitnym przykładem tego są dzieje rewolucji w Rosji i ZSRR, w Chinach, Wietnamie, Kubie i w innych rejonach świata np. rewolucja narodowo-demokratyczna w Chile, Nepalu, Wenezueli, Nikaragui. Podstawowym problemem takich krajów po zdobyciu władzy jest kwestia okresu przejściowego od kapitalizmu do socjalizmu, który w takich krajach może trwać dziesiątki a nawet setkę lat i w gruncie rzeczy staje się długotrwałym samodzielnym okresem przemian rewolucyjnych, w którym występują różnorodne sprzeczności ekonomiczne, socjalne i polityczne, które muszą bardzo umiejętnie być rozwiązywane przez partie komunistyczne. Kapitalizm we współczesnej epoce a szczególnie imperializm znajduje się w schyłkowej fazie rozwoju. USA i inne mocarstwa imperialistyczne przeszły apogeum swego rozwoju, szczególnie w gospodarce, weszły w stan permanentnego kryzysy wewnętrznego i w stosunkach międzynarodowych, ale dysponują przewagą militarną, którą szantażują uciśnione narody i wewnętrzne siły postępu społecznego. Tu tkwi ta głęboka sprzeczność i problem, jak je rozwiązać bez niszczycielskiej wojny, która w obecnej epoce może graniczyć z zagładą całej ludzkości.
W związku z tym przed Deng Xiaopingiem pojawiło się kilka wielkich problemów o naturze historycznej i dotyczących przyszłości. Chodziło głównie o stosunek do Mao Zedonga, który w schyłkowym okresie popełnił liczne błędy polityczne i ekonomiczne (o czym wyżej już wspomniano) i które skutkowały wielkimi stratami ludzkimi i ekonomicznymi. Jednocześnie miał on wielkie zasługi jako rewolucjonista, który od ponad pół wieku organizował i kierował ruchem komunistycznym w Chinach, prowadził walkę zbrojną z wrogami wewnętrznymi i zagranicznymi i doprowadził rewolucję do zwycięskiego końca. Miał wielkie zasługi w dziele budowy podstaw ustroju socjalistycznego, ale w schyłkowym etapie życia poczynił liczne błędy, które jednak nie przekreślały jego działalności. W trakcie dyskusji wewnątrzpartyjnej uznano, że zasługi Mao to 70% a błędy 30%, zatem całość jego działalności i życia jako rewolucjonisty są pozytywne. Nowe kierownictwo nie odrzuciło dorobku i nauk Mao Zedonga, jego teoria budowy socjalizmu w Chinach stała się pomostem do nowego etapu tego budownictwa, sam Deng Xiaoping mimo wcześniejszych prześladowań ze strony Mao Zedonga podkreślał, że był on wielkim marksistą i sam czuje się kontynuatorem dzieła wielkiego przywódcy i rewolucjonisty. KPCh uznała, że idee Mao, które realizował przez większą część życia, a głównie „linia mas”, a więc dbałości o interesy ludzi pracy i obustronny związek i porozumienie między masami i kierownictwem partii na wszystkich szczeblach oraz opierania się w polityce na chińskich realiach wzbogacało teorię marksizmu-leninizmu w Chinach, w związku z czym KPCh będzie kontynuować realizację tych idei pod sztandarem „Myśli Mao Zedonga”67.
Istotą zamian, które nastąpiły w Chinach po śmierci Mao Zedonga było wprowadzenie rynku do mechanizmu gospodarczego, czyli jak później określano nowego modelu budowy socjalizmu (a nie w ogóle socjalizmu) czyli – „socjalizmu rynkowego” lub „socjalistycznej gospodarki rynkowej”, którą to zasadę wpisano do konstytucji ChRL z 1982 r. w ramach drugiej poprawki do konstytucji z 1993 r.68
Deng Xiaoping stale podkreślał, że fakty są podstawą jego myślenia i polityki. Sięgał więc w tym względzie do tradycji nie tylko marksistowskiej, także konfucjańskiej, która postrzegała nie tylko fakty, także realia jako podstawę postrzegania życia i jego oceny. Właśnie te realia chińskie stały się podstawą oceny budowy socjalizmu i jego przyszłości w Chinach. Deng Xiaoping mówił głośno to co wszyscy widzieli. Chiny są wielkim narodem, silnym państwem, spajane więzami liczącej kilka tysięcy lat cywilizacją, ale w XX w. były ogromnie zacofane, przede wszystkim w stosunku do świata zachodniego, państw imperialistycznych i piętrzyły się przed nimi olbrzymie trudności, których przezwyciężenie wymagało głębokich reform i odwagi w myśleniu. Krótko mówiąc, teoria Deng Xiaopinga zakładała,że, jak to celnie ujął prof. Mieczysław Rakowski:
1. Jest to w istocie realizacja tego samego celu, a więc obrony interesów i utrzymania władzy ludzi pracy, a więc ogromnej większości społeczeństwa, ale innymi metodami, odpowiadającymi realiom zewnętrznym i wewnętrznym, w których znajdowała się po śmierci Mao, a także znajduje się obecnie Chińska Republika Ludowa. Wyciągając wnioski z upadających KPZR i ZSRR KPCh nie zmieniła się w partię uprzywilejowanej biurokracji, zantagonizowaną w stosunku do ludowych mas.
2. Nowe kierownictwo zdawało sobie sprawę z tego , jak niesłychanie negatywny wpływ polityczny na społeczeństwo wywiera oczernianie zmarłego przywódcy (Stalina) przez tych samych ludzi z nowego kierownictwa KPZR, którzy jeszcze niedawno go wysławiali.
3. Na ogół „rewolucja kulturalna” w Chinach jest traktowana jako okres chaosu, ale miała ona ważny plus, gdyż, jak pisze Rakowski, „rozkołysała ona masy, co mimo elementów anarchizmu politycznego i wywołanego chaosu gospodarczego, wzmocniło w nich poczucie należnych im praw ekonomicznych, socjalnych i politycznych, tj. tego, że to one są gospodarzem kraju i że polityka partii , aby być przez nie akceptowana, musi uwzględniać przede wszystkim ich interesy i być z nimi uzgadniana”69.
W konsekwencji nowy etap budowy socjalizmu w Chinach od 1978 r. odbywał się według czterech zasad ideologii i polityki KPCh: 1. Trzymania się socjalistycznej drogi, 2. Przestrzegania dyktatury proletariatu (ludu), 3. Przestrzegania kierowniczej roli Komunistycznej Partii Chin, 4. Przestrzegania marksizmu-leninizmu i myśli Mao Zedonga70.
Trzymając się realiów Deng uznał, ze , że Chiny jako wielki i ekonomicznie zacofany kraj nie może iść niesocjalistyczną drogą rozwoju jak np. małe kraje azjatyckie tzw „tygrysy azjatyckie”, które stały się „dodatkami” do USA i innych krajów kapitalistycznych. Losy tych krajów dowodziły, że Chiny utraciłyby niepodległość i stałyby się celem neokolonialnej ekspansji mocarstw imperialistycznych, a więc Chiny muszą się rozwijać w oparciu o własne siły, a współpraca z państwami kapitalistycznymi może być tylko uzupełnieniem. Dlatego zezwolono także na wzrost inicjatywy prywatnej w gospodarce przy zachowaniu własności ziemi w rękach państwa i wiodących gałęzi przemysłowych, co pozwoliło na zabezpieczenie podstawowych potrzeb całego narodu bez ogromnego rozwarstwienia i pasożytniczego spożycia burżuazji71.
Realizacja tego celu uruchomiła dużą energię w gospodarce i w ciągu ponad 40 lat socjalistycznej gospodarki rynkowej przyniosła zwielokrotnienie dochodu narodowego i poprawę warunków życiowych dla setek milionów ludzi, zmieniła oblicze socjalno-ekonomiczne kraju. Obecnie Chiny są państwem, w którym wg oficjalnych danych poziom PKB na 1 mieszkańca wynosił ok. 1.000 dol. USA, a uwzględniając siłę nabywczą juana prawię 50% więcej. W skali globalnej wynosi to ok. 20 bln dol., co sytuuje Chiny w pierwszej trójce świata: USA, Chiny, Unia Europejska. Chiny stały się potęgą przemysłową i handlową, rozwinęły nowoczesne rodzaje usług , produkcja zbóż sięga ok. 630 mln t rocznie, w zasadzie rozwiązano problem wyżywienia narodu, olbrzymie jest budownictwo mieszkalne, kraj jest nieustannie modernizowany pod względem komunikacyjnym, rozwoju nowoczesnej infrastruktury, bezpieczeństwa i porządku strzeże silna armia i policja.. Chińska Republika Ludowa jest demokratyczną dyktaturą ludu, w której kierowniczą rolę pełni Komunistyczna Partia Chin. Nie oznacza to, że w Chinach nie ma sprzeczności, które mogą jej zagrażać. Na XIX Kongresie KPCh w 2017 r. jako główne zagrożenia widziano w rosnącej korupcji, której wypowiedziano zdecydowaną walkę i pogłębiające się rozwarstwienie socjalno-ekonomiczne72.
Realizacja socjalistycznej gospodarki rynkowej wymagała spełnienia wymienionych warunków politycznych. Trzeba utrzymać dyktaturę proletariatu, formułowaną jako dyktaturę ludu pracującego nad elementami burżuazyjnymi i warstwami ciążącymi do niej, starającymi się żyć z różnych form wyzysku i spekulacji. Dlatego w dalszym ciągu należy pamiętać, ze walka klasowa w Chinach nadal trwa, i może się ona czasowo nasilać, ale nie ma ona znaczenia wiodącej sprzeczności. Główną sprzecznością jest w dalszym ciągu niski poziom rozwoju gospodarczego a rosnącymi potrzebami narodu. Dyktatura ludu oznacza demokrację dla ludu, co oznacza, że partia państwo i cały system polityczny zorientowane są na stałe wsłuchiwanie się w dążenia mas i formułowanie w polityce „linii mas”, które zaspokajają interesy (ludu). Musi być ścisłe zaufanie między partią a masami, nieustanne mówienie prawdy i stałe konsultacje na wszystkich szczeblach systemu politycznego.
Utrzymanie socjalizmu i demokratycznej dyktatury proletariatu (ludu) wymaga utrzymania kierowniczej roli partii komunistycznej, ale nie tylko z powodu historycznych zasług, ale dlatego, że stanowi ona zaporę przeciwko burżuazji, która się na nowo odrodziła wewnątrz kraju, ale także przeciwko burżuazji międzynarodowej i zagranicznej, które przez politykę USA i innych państw imperialistycznych stanowią realne zagrożenie dla socjalizmu i niepodległości Chin. Doświadczenia ZSRR, a także innych b. państw socjalistycznych w Europie, szczególnie w Polsce, dowodziły, że rządzące tam partie partie komunistyczne i robotnicze, a tym samym znaczna część klasy robotniczej pozostawała pod silnym wpływem odrodzonej burżuazji wewnętrznej i uległa silnym wpływom ośrodków burżuazyjnych państw kapitalistycznych, co przyczyniło się do obalenia socjalizmu w tych krajach pod koniec XX w.
W związku z tym ustrój państwa, a przede wszystkim KPCh musi w dalszym ciągu opierać się na zasadzie centralizmu demokratycznego i że zwiększoną siłą muszą być odpierane rodzące się niebezpieczeństwa a nawet zwyrodnienia biurokratyczne, które miały miejsce w b. ZSRR i krajach demokracji ludowej, a także częściowo w ChRL Jako kolejny warunek tej nowej polityki Deng Xiaopinga było utrzymanie marksistowsko-leninowskiej teorii materializmu historycznego i dialektycznego i tej praktyki politycznej i gospodarczej, która zdała egzamin, tych idei, które Mao Zedong głosił i realizował przez wiele dziesiątków lat chińskiej rewolucji.
Ta skrótowa analiza reform Deng Xiaopinga i ich praktyki przez pierwszych 20 lat (do końca życia Denga) przyniosła olbrzymie sukcesy gospodarcze i socjalne dla Chin, wielkość dochodu narodowego w przeliczeniu na porównywalną siłę nabywczą juana osiągnęła 51 % dochodu USA73.
W następnych prawie 20 latach w 2018 r., o czym już wspomniano dochód ten osiągnął mniej więcej poziom USA, stawiając ekonomikę Chin jako porównywalną pod względem wysokości poziomu PKB w tym kraju, ale oczywiście przy zasadniczo odmiennej jego strukturze i celach społecznych. Jednocześnie trzeba wskazać, że jest on 4-4,5 razy mniejszy, jeśli liczymy go per capita, co wynika z różnicy ilościowej ludności obu państw.
Analiza osiągnięć socjalistycznej gospodarki rynkowej w ciągu ostatnich ponad 40 lat nie może także pomijać innych słabości chińskiej gospodarki, przede wszystkim znacznie niższej wydajności pracy niż w przodujących krajach Ameryki Północnej i Europy Zachodniej. Ten osiągnięty wysoki globalnie poziom produkcji przemysłowej i usług a przede wszystkim rolnictwa jest wynikiem pracy liczącej prawie 800 mln armii zatrudnionych w chińskiej gospodarce.. Oznacza to, że średnio tę samą jednostkę PKB wytwarza w Chinach 4 pracujących, a w USA 1, w rolnictwie ta relacja jest jeszcze gorsza na niekorzyść Chin., szczególnie w produkcji roślinnej.
Obecne kierownictwo KPCh i ChRL pod wodzą XI Jinpinga zasadniczo kontynuuje reformy Deng Xiaopinga i realizuje długofalową politykę szybkiego zmieniania oblicza gospodarczego i socjalnego Chin, przy czym ze względu na światowy kryzys, który także częściowo dotknął Chiny, polityka ta jest trudniejsza i skomplikowana, ale ChRL osiągnęła obecnie już taki potencjał, że Stany Zjednoczone to właśnie państwo postrzegają jako główne zagrożenie dla swego panowania, a właściwie dominacji i hegemonii w świecie. Potwierdzają to zmiany gospodarcze i w handlu międzynarodowym, np. w dziedzinie produkcji, wymiany handlowej, a także polityki obronnej. Chiny osiągnęły gospodarkę i pozycję międzynarodowo-polityczną, że z pełną odpowiedzialnością zgłaszają się do pozycji jednego ze światowych liderów, który ma warunki i chce ponosić odpowiedzialność za losy całej planety.
Chiny są nowym liderem świata, dysponującym nie tylko wielkim potencjałem ekonomicznym, także reprezentuje inny typ państwa. Jest to państwo socjalistyczne, mające za podstawę ideowo-polityczną teorię marksizmu-leninizmu, wzbogaconą w ciągu ostatnich 40 lat o myśl Mao Zedonga, teorię Deng Xiaopinga i kolejnych przywódców chińskich, obecnie myśl Xi Jinpinga, które złożyły się na oryginalną koncepcję budownictwa socjalizmu w kraju historycznie biednym, ekonomicznie zacofanym. Ale dzięki pracy kilku pokoleń Chińczyków zasadniczo zmieniło się oblicze kraju i doświadczenie to może być przykładem dla innych narodów, szczególnie słabo rozwiniętych, wstępujących na drogę rewolucyjną. Stawia to kwestie socjalizmu na nowym poziomie.
Jednocześnie trzeba wskazać na realne i potencjalne zagrożenia. 2/3 gospodarki znajduje się w rękach kapitału prywatnego krajowego i zagranicznego. Pogłębia się rozwarstwienie klasowe. Na szczytach nowej odrodzonej burżuazji jest potężna grupa miliarderów i milionerów, licząca swe bogactwa nie w juanach lecz w dolarach. Co prawda nie ma ona możliwości zdyskontowania politycznego swej przewagi ekonomiczno-finansowej, ale bez wątpienia ma wpływy oficjalne i nieoficjalne na politykę ChRL Wielkim zagrożeniem jest wszechobejmująca korupcja. Jest to więc ustrój nazywany przez niektórych uczonych jako kapitalizm państwowy. Powstała swoista hybryda, w której baza zdominowana jest przez prywatny kapitał a nadbudowa przez komunistów i ich sojuszników. Rodzi to cały szereg nowych sprzeczności, które, jak dotąd, są skutecznie rozwiązywane przez KPCh, ale sytuacja ta nie może trwać wiecznie i obecne kierownictwo KPCh stara się umocnić siły prosocjalistyczne, przede wszystkim w samej partii.
Podstawowym walorem tej sytuacji w kategoriach międzynarodowych jest to, że za sprawa socjalistycznych Chin pojawiło się nowe wielkie mocarstwo socjalistyczne, które jest realną alternatywą dla kapitalizmu i odpowiedzią na knowania imperializmu, jest wyzwaniem dla tych sił a jednocześnie jawi się jako realna nadzieja dla narodów uciśnionych, wyzyskiwanych, głównie postkolonialnych, które za sprawą ludowych Chin patrzą z większym optymizmem na możliwość poprawy swego położenia. Tak można odczytać wielką inicjatywę gospodarczą Chin w postaci nowych szlaków jedwabnych, adresowaną głównie do biednych krajów Azji, Afryki, Ameryki łacińskiej, ale także dla Rosji i Europy środkowo-wschodniej.
6. Socjalistyczna gospodarka rynkowa a konfucjanizm
W dotychczasowej analizie socjalistycznej gospodarki rynkowej w Chinach jedynie incydentalnie pojawiała się kwestia jej relacji do konfucjanizmu, ale kwestia jest bardziej złożona i wymaga bliższej analizy i objaśnienia. Prawdą jest, że Deng Xiaopingowi przyświecała idea wykorzystania kapitalizmu wewnętrznego a przede wszystkim zagranicznego dla rozwoju i wzmocnienia gospodarki Chin. Nieodzownym warunkiem tej polityki było szerokie otwarcie się Chin na świat zewnętrzny. Oznaczało to, że do Chin napłynęły nie tylko obce kapitały i rozwinęła się własna inicjatywa prywatna. Siłą rzeczy napłynęły bądź odrodziły się inne niż marksistowsko-leninowska i maoistyczna ideologia, socjalistyczne koncepcje życia, gospodarki i międzynarodowych stosunków. Znalazło to wyraz w wymianie nie tylko gospodarczej czy handlowej, także ludzi kultury, nauki, studentów kształconych na zagranicznych uniwersytetach, w związku z tym pewna część obywateli ChRl zetknęła się z ludźmi, którzy nie darzyli sympatią ludowych Chin a nawet ostro krytykowali jej ustrój z pozycji burżuazyjno-kapitalistycznych. Na uniwersytetach pojawiły się książki z nauk społecznych, przedstawiające doktryny liberalne, technokratyczne, socjaldemokratyczne itp., które z jednej strony przedstawiały pluralizm myśli społecznej na Zachodzie, z drugiej zaś zachęcały chińskich zwolenników tych rozwiązań do dyskutowania o możliwościach ich zastosowania w w ChRL. O tym, że takie sytuacje miały miejsce świadczą postacie dysydentów chińskich np. Liu Xiaobo, wymiana z ośrodkami licznej chińskiej diaspory w USA, Europie Zachodniej czy w Australii. Co można zrobić w takiej sytuacji, można takie poglądy i postacie izolować, a nawet zwalczać administracyjnie, ale są to nie najlepsze środki.
W tej sytuacji władze Chin zdecydowały się w ostatnich latach na wykorzystanie własnych postaci z nauki i kultury na wzbogacenie argumentów i autorytetów w dyskusjach o socjalizmie, przy czym są one dalekie od naukowego socjalizmu rodem z Europy. Ponownie sięgnięto do Konfucjusza. Więcej nawet, postanowiono wykorzystać autorytet postaci Konfucjusza jako jednego z największych filozofów chińskich dla umocnienia pozytywnego wizerunku ludowych Chin we współczesnym świecie, który od wieków znany był poza granicami Chin obok drugiego produktu narodowego mianowicie chińskiego jedwabiu. Dziś Chiny są znane z wielu innych osiągnięć gospodarczych, w zakresie elektroniki i wielu innych dziedzin, towary chińskie dosłownie zalewają cały świat i USA i inne państwa kapitalistyczne nie zawsze są w stanie konkurować z tanią chińską produkcją. Świat stoi na progu nowej wojny handlowej, spór dotyczy wieleset miliardów a może obecnie i biliona dolarów. Jest to jedna z głębokich różnic i sprzeczności dzielących świat kapitalistyczny i Chińską Republikę Ludowa, przy czym sprzeczność między USA dotyczy także innych państw kapitalistycznych.
Świat wkracza w epokę rywalizacji nowych gigantów. Kapitalizm liberalny należy do przeszłości, stoi on w obliczu przejścia od imperializmu do kapitalizmu oligarchicznego, wykorzystującego metody autorytarno-administracyjne do kierowania nie tylko społeczeństwem, także gospodarką. W tej sytuacji Chiny choć są wielką potęgą gospodarczą i depczą po piętach USA i Unii Europejskiej muszą jeszcze bardziej zwierać szeregi i zwiększać wysiłek społeczny. Ich podstawowym problemem jest niska wydajność pracy, ok. 4,5 raza mniejsza niż w USA czy w rozwiniętych krajach europejskich, nie mówiąc o rolnictwie, gdzie jest ona kilkadziesiąt razy mniejsza. Przed Chinami stoi ambitne zadania osiągnięcia przodownictwa w innowacjach i nowoczesnej produkcji, opanowania nowych technologii, elektronicznego sterowania gospodarką itp. Chińskie plany przewidują opanowanie tych celów w dwóch etapach: do 2034 i 2035-2050 r. W tej sytuacji podstawową wartością i przewagą Chin jest socjalistyczna gospodarka rynkowa, planowanie makroekonomiczne i scentralizowany ustrój polityczny, który nie dopuszcza do powstawania antagonistycznych sprzeczności społecznych i nastawiony jest na poszukiwanie elementów spajających różne klasy, warstwy i grupy społeczne. Podstawową zasadą tej polityki jest poszukiwanie kooperacji, współpracy, szybkie diagnozowanie, łagodzenie i usuwanie sprzeczności społecznych, usuwanie powstających barier społecznych i organizacyjnych. Patrząc na to z pozycji doświadczenia polskiego jest to pewna forma frontu narodowego, która w Chinach przybiera postać działających na wszystkich szczeblach podziału administracyjnego komisji konsultacyjnych. KPCh tę politykę nazywa polityką harmonii społecznej, którą na dobre wprowadził do systemu politycznego Hu Jintao – poprzednik obecnego Prezydenta. Jest to kategoria konfucjańska, która u zarania powstawania tej filozofii, konserwowała skostniały układ hierarchii społecznej. Każdy miał swe wynikające z pozycji społecznej miejsce. Nie było możliwości wyjścia ze swej pozycji i roli społecznej.
Inaczej jest w socjalizmie, gdzie występuje łamanie dotychczasowych struktur i zasady dziedziczenia miejsca i ról społecznych. Na czoło wysuwają się interesy, dążenia i prawa ludu pracującego. Likwidacji ulega państwo oparte na panowaniu burżuazji, wysiłek społeczno-produkcyjny nakierowany jest na zaspokajanie potrzeb ludzi pracy. Harmonia społeczna ma służyć szybszej i efektowniejszej budowie społeczeństwa socjalistycznego . Kwesta ma także wymiar międzynarodowy, gdyż główna sprzeczność międzynarodowa współczesnego świata przebiega między socjalizmem a kapitalizmem, ten pierwszy związany jest z postępem społecznym, określanym przez marksizm-leninizm, rewolucję socjalistyczną i istniejące państwa socjalistyczne, liczne partie i ruchy narodowo-wyzwoleńcze, przede wszystkim w krajach rozwijających się. Kapitalizm jest obecnie ustrojem schyłkowym, ze względu na monopolistyczny charakter hamuje on rozwój sił wytwórczych i tworzy warunki dla pogłębiania się przeciwieństw między światem pracy a kapitałem74.
W państwach kapitalistycznych narastają sprzeczności nie tylko jako wyraz konfrontacji z realnym socjalizmem, pogłębiają się także sprzeczności między państwami imperialistycznymi , w tym głównie USA, także Unią Europejską a zależnymi od nich mniejszymi państwami. W warunkach globalizacji rośnie rola wielkich mocarstwa, ale w dalszym ciągu USA chcą utrzymać pozycję hegemona wobec współczesnego świata. Obecnie świat stał się ponownie multilateralny. Wydaje się, że możliwości powrotu do świata jednobiegunowego (na czele z USA) są już echem poprzedniej epoki. USA straciły przewagę gospodarczą, są mocno zadłużone, utraciły atrakcyjność amerykańskie mity, takie jak wolność, inicjatywność, postęp, kwitnąca bezkryzysowa gospodarka, pojawiły się nieznane kiedyś zagrożenia, jak terroryzm, brak bezpieczeństwa socjalnego dla dziesiątków milionów, bandytyzm, pogarda dla świata pracy. W USA słyszy się coraz więcej głosów nie tylko z kręgów KP USA (m.in. senator Berni Sanders z Partii Demokratycznej), że jedynym lekarstwem na te dolegliwości Ameryki jest socjalistyczna rewolucja. Dziś wydaje się to niemożliwe, ale pamiętajmy, że przemiany w obecnej epoce odbywają się milowymi krokami. W tej ideowo-politycznej konfrontacji (nie tylko gospodarczo-handlowej) niemałą rolę odgrywają Chiny, które poprzez strategię nowych szlaków jedwabnych integrują wokół siebie ponad 150 krajów Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej. Znajduje to wyraz głównie w olbrzymim eksporcie kapitałów na te rynki, rzędu ok. 8 bln dol., które mają znaczenie nie tylko jako wymiana handlowo-gospodarcza, za tym idą także pewne elementy chińskiego modelu ideowo-ustrojowego, co znajduje wyraz w próbach adaptacji niektórych rozwiązań polityczno-ustrojowych przez te państwa. Pierwszym kierunkiem rosnącej współpracy są liczne państwa azjatyckie, z którymi Chiny kooperują już od dawna, np., w ramach Aseanu, ale przede wszystkim w ramach Szanghajskiej Organizacji Współpracy. Azja to największy kontynent świata, obejmuje on ponad 60% ludności, i 1/3 światowego PKB, średni poziom rozwoju państw azjatyckich jest dwukrotnie większy niż światowy. Środek ciężkości światowej gospodarki coraz bardziej przenosi się do Azji, która staje się wiodącym kontynentem w basenie Pacyfiku. W maju 2019 r. w Pekinie odbyła się wielka Konferencja przedstawicieli ponad 40 państw na temat dialogu azjatyckich cywilizacji. Spotkanie to można odczytać jako próbę łagodzenia i usuwania istniejących sprzeczności między nimi i budowania nowych płaszczyzn współpracy75.
Konfucjanizm a w każdym razie jego niektóre idee i kategorie, także postacie, są wykorzystywane przez współczesną KPCh dla umocnienia pozycji partii i jej polityki, Wspomniano o Konfucjuszu, jego imieniem nazwano instytuty Konfucjusza, których jest już ok. 1 tysiąca na świecie. Są to instytucje formalnie podporządkowane chińskiemu Ministerstwu Spraw Zagranicznych i jako takie nie podlegają lokalnej administracji. Korzystają ze specjalnego statusu prawno-międzynarodowego. Z reguły są usytuowane przy miejscowych uniwersytetach, nosząc status autonomicznej jednostki organizacyjnej szkoły wyższej. Zarządzane są przez dwóch dyrektorów: chińskiego i miejscowego, najczęściej pracownika naukowego. Ich podstawowym zadaniem jest szeroka informacja o kulturze i gospodarce Chin, historii i nauce języka. Instytuty Konfucjusza są jednym z licznych przykładów tzw soft power w polityce międzynarodowej. Żadna inna postać chińskiej kultury nie nadaje się bardziej na patrona tej instytucji jak właśnie Konfucjusz. W ten sposób wielki filozof starożytnej idealistycznej filozofii chińskiej, jednocześnie pośrednio współtwórca religii konfucjańskiej wykorzystany został przez KPCh i ludowe Chiny dla promocji korzystnego wizerunku Chin w środowiskach zagranicznych, szczególnie wpływowych wśród młodzieży studiującej, także szeroko rozumianej inteligencji, instytuty służą także pomocą biznesmenom np. w zakresie nauczania języka chińskiego, zasad negocjacji z chińskimi biznesmenami itp.76
Konfucjanizm wykorzystywany jest także dla umocnienia autorytetu partii komunistycznej, np. kult silnej scentralizowanej władzy państwowej, poszanowanie dla przywódców państwowych, obecnie bardzo ważnym hasłem polityki KPCh jest zasada rządów prawa, do tego dążył i takiego państwa oczekiwał Konfucjusz w głębokiej starożytności, także legiści. Innymi kategoriami są chińskie marzenie(„chiński sen”), ostatnio bardzo rozpowszechniane przez Przewodniczącego Xi Jinpinga nie tylko na użytek dialogu wewnętrznego, także jako atrakcyjna alternatywa chińskiego sposobu życia, w szczególności chińskiego marzenia w konfrontacji z amerykańskim marzeniem. Ta kwestia ma duże znaczenie ideologiczne w sytuacji nieustannej konfrontacji amerykańskiego sposobu życia (american way of life) z chińskimi warunkami materialnymi i duchowymi. Znaczna część studiującej młodzieży na amerykańskich uniwersytetach, także turystów wyjeżdżających na Zachód lub nawet do Hongkongu, na Tajwan czy do Singapuru łatwo przyjmuje wartości, a głównie wzorce zachowań amerykańskiego sposobu życia i jest to pewien problem ideowo-behavioralny dla KPCh. Aktualne jest pytanie, jakie wzory zachowań i wartości chińskich mogą być konkurencyjne wobec ofensywnie lansowanego przez ośrodki burżuazyjne nie tylko USA american way of life77.
W kwestii relacji i przenikania się konfucjanizmu i marksizmu autor artykułu wielokrotnie dyskutował z licznymi uczonymi chińskimi podczas pobytów naukowo-dydaktycznych w Uniwersytecie Wuhan, także ze studentami. Wskazywano, że jest to proces o różnym nasileniu interakcji. Konfucjanizm był główną ideologią cesarskich Chin, zatem po ich upadku radykalnie stracił na znaczeniu, upadły główne siły społeczne zainteresowane w jego umacnianiu i trwaniu. Okres 1. Republiki nie wyeliminował całkowicie konfucjanizmu z życia publicznego, sprzyjała mu część dawnych klas wyższych, mandarynów przekształconych w różnych urzędników, którzy zawsze byli ważni w życiu społecznym, także wojsko, szczególnie wyżsi wojskowi byli zainteresowani w utrzymaniu konfucjanizmu jako środka na posłuszeństwo i utrzymania w ryzach żołnierzy, Znamienne jest, że do konfucjanizmu przyznawał się wielokrotnie pierwszy Prezydent Chińskiej Republiki Sun Yatsen. Masowo krążyły różne powiedzenia i przypowieści Konfucjusza i jego uczniów, także z późniejszych wieków, które były ważnymi argumentami w prowadzonych dyskusjach. M.in. wspominał o tym w rozmowie z amerykańskim dziennikarzem Snow w latach 30-tych XX w. Mao Zedong, mówiąc o swym wychowaniu w domu rodzinnym i pobieraniu mądrości konfucjańskich w ówczesnych szkołach w Shaoshan i Changsha.
Znamienne było, że także w szeregach KPCh w okresie walk partyzanckich i w okresie jenańskim ciągle aktualna była kwestia braku wykształconych kadr marksistowskich. Niektórym działaczom niższego szczebla wytykano braki w znajomości marksizmu i posługiwanie się argumentacją czerpiącą z konfucjanizmu. Wszystko to można zrozumieć w sytuacji braku szkół, podręczników, wykwalifikowanych kadr, w związku z tym poziom ideowo-polityczny partii podnoszono w rezultacie samokształcenia i w ogniu realnej walki klasowej, prowadzonej w formie walki partyzanckiej przeciwko własnym wrogom klasowym jak i japońskim najeźdźcom. Jednocześnie wysokie stanowiska w partii coraz częściej pełnili towarzysze kształceni na Uniwersytecie Sun Yatsena (Narodów Wschodu) w Moskwie, gdzie uczono marksizmu-leninizmu w oparciu o kadry i doświadczenie rewolucyjnej Rosji i Związku Radzieckiego. Niektórzy najwyżsi przywódcy np. Zhou Enlai i Deng Xiaoping przebywali przez wiele lat na Zachodzie, np. we Francji, gdzie pracowali i studiowali marksizm w szkołach KPF. Po zwycięstwie rewolucji w 1949 r. sytuacja zmieniła się zasadniczo, nastąpił szybki rozwój marksizmu, jednocześnie adaptowano go do warunków historycznych, gospodarczych, społecznych i kulturowych Chin, co z czasem przybrało postać doktryny (myśli) Mao Zednoga (maoizm). Jak już wspomniano Mao prowadził bezkompromisową walkę z konfucjanizmem jako filozofią, religia i obyczajowością. Sytuacja zasadniczo zmieniła się w następnym okresie, o czym już wspomniano78.
Na temat miejsca konfucjanizmu w w Chinach i jego adaptacji do ideologii KPCh autor rozmawiał też z uczonymi z uniwersytetów europejskich, będących w tym samym czasie w na uniwersytecie Wuhan. Odpowiedzi były bardzo zróżnicowane. Najbardziej szły pod tym względem wypowiedzi uczonych rosyjskich, z których jeden wyraził opinię, że w obecnej ideologii KPCh konfucjanizm obejmuje 90% a marksizm, nawet schińszczony tylko 10%. Inni obstawali przy zdaniu, ze jest 50 do 50% i że nawet w czasach Mao konfucjanizm nie został nawet w KPCh całkowicie wyeliminowany, o czym świadczyły ostre spory ideowe i zarzuty pod adresem przeciwników politycznych, że ulegają konfucjanizmowi. Tak czy inaczej, zdania są podzielone, ale wszystkie wskazywały na rosnący udział w ideologii KPCh konfucjanizmu. Autor artykułu uważa, że wymienione oceny są przesadzone, ale bez wątpienia konfucjanizm nigdy nie został przezwyciężony w KPCh i ma obecnie tendencję wzrostową. Pytanie jest takie, czy mógł on być całkowicie wyeliminowany w sytuacji diametralnie odmiennej drogi rozwojowej Chin, odrębnej kultury i cywilizacji. Nie było takich kategorii jak proletariat, który zastąpiono ludem, także rewolucji, którą zastąpiono „utratą mandatu nieba”, nie było także wielu innych pojęć, którymi posługiwał się marksizm, a później leninizm. Zasadniczo odmienna była struktura społeczno-klasowa, wynikająca w części z kontynuacji azjatyckiego sposobu produkcji jak i skostniałego chińskiego ustroju feudalnego, który nadal tkwił w niektórych strukturach po obaleniu cesarstwa, ale głównie w świadomości mas społecznych.
Pewną przesłanką obecności konfucjanizmu w ideologii KPCh były niektóre jego zasady i wartości (niezależnie od idealizmu), które go zbliżały do niektórych treści marksizmu, szczególnie w jego warstwie socjalnej, np. humanitarność (ren), każdy na swym miejscu ma być otoczony opieką, władca ma roztaczać opiekę nad poddanymi, rodzice nad dziećmi (ojciec nad synem), mąż nad żoną, cesarz nad państwem. W związku z tym pojawiają się nawet poglądy, że Konfucjusz był pierwszym chińskim marksistą. Przypomina to argumenty niektórych europejskich socjalistów utopijnych, którzy postrzegali Chrystusa jako pierwszego socjalistę. Głównie jest przytaczana nauka mistrza dla młodzieńca, pytającego jak żyć, odpowiedział mu: rozdaj swoje bogactwo biednym i pójdź z nami. Inna wypowiedź przestrzegająca, ze łatwiej jest przejść wielbłądowi przez ucho igielne niż bogaczowi do królestwa niebieskiego. Oczywiście to egalitarne warunki życia pierwszych gmin chrześcijańskich tworzyły równościowe standardy i warunki życia pierwszych wiernych Chrystusa, którzy wywodzili się głównie z warstw najbiedniejszych, niewolników, a więc „komuna” była ich naturalnym sposobem życia. Problem polegał jednak na tym, że Chrystus głosił, że królestwo jego nie jest z tego świata i w przeciwieństwie do żyjącego mniej więcej 100 lat wcześniej Spartakusa nie wskazywał siły społecznej, która mogła dokonać buntu, głównie niewolników, i budować gdzieś na Wschodzie swoje społeczeństwo sprawiedliwości społecznej. Niestety nie było mu dane zrealizować ten eksperyment społeczno-rewolucyjny, po dwóch latach powstańcy zostali rozbici przez zawodowe wojsko rzymskie, a Spartakus i inni przywódcy i duża część niewolników zostali zamordowani przez ukrzyżowanie.
Na temat relacji marksizmu i konfucjanizmu ukazał się ciekawy artykuł Josefa Gregory Mahoney’a pt. Marx and Confucius. The intersections between communism and datong, opublikowany na łamach „Beijing Review”, maj 201879. Warto przytoczyć niektóre jego argumenty.
Zdaniem autora rozwój marksizmu w Chinach poszedł drogą odwołania się nie tyle do konkretnej klasy społecznej (robotniczej) jako potencjalnej siły buntowniczo-rewolucyjnej, której historycznym zadaniem jest obalenie kapitalizmu i budowa socjalizmu. Główną przyczyną była znikomość liczbowa tej rodzącej się dopiero klasy społecznej i brak rewolucyjnego doświadczenia i przygotowania. Próby organizowania partii komunistycznej i organizowania powstania w oparciu o środowisko miejskiego proletariatu zakończyło się w 1927 r. masakrą dokonaną przez wojska Czang Kajszeka. Wyciągnął z tego wnioski organizacyjne Mao Zedong i przez następne lata odbudowywał partię w oparciu o biedne chłopstwo i proletariat wiejski. Inaczej niż w Rosji radzieckiej, gdzie rewolucja była dziełem fabrycznego proletariatu a później wkroczyła na wieś, w Chinach rewolucja zwyciężyła na wsi i otaczała miasta, doprowadzając w 1949 r. do zwycięstwa. Dlatego w Chinach rozwój marksizmu poszedł drogą odwołania się do chińskiej wrażliwości społecznej w kwestii oryginalności, unikatowości, różnorodności i odmienności ich dróg rozwoju historycznego.
Kwestia ta ma trzy aspekty:
1.Wizja sprawiedliwości społecznej wprowadzona do nauki przez Marksa jako kategoria par excellence naukowa konweniuje bezpośrednio z chińską koncepcją „datong shehui”, co można przetłumaczyć jako społeczeństwo „Wielkiego Kursu” (drogi , kierunku) lub „Wielkiej Jedności”. Kategoria ta wyraża fundamentalny teleologiczny cel ludzkości (identyfikowany z socjalizmem) opisany już przed 2,500 lat przez Konfucjusza w księdze ”Li Ji”, czyli w „Księdze Rytów” (Obrzędów), który przedstawia się niżej.
2. Wizja ta rozwijana była nie tylko przez zwolenników konfucjanizmu. Znalazła także żywy oddźwięk w następnych czasach wśród zwolenników taoizmu, który definiował podstawowe prawo dialektyki jako nieustanną walkę, rozwiązującej sprzeczności. Prawa dialektyki są immanentne dla współczesnej filozofii materialistycznej i wyrażają się głównie w zasadzie jedności i walki przeciwieństw przechodzenie zmian ilościowych w jakościowe i inne. Zwolennicy konfucjanizmu i taoizmu uważają, ze dialektyka tworzy pomost poznawczy między dawnymi i współczesną epoką. Współczesny świat potrzebuje porządku i stabilizacji, by zapewnić ludzkości dalszy rozwój, zmiany i postęp społeczny. Dzisiejszy czas jest także okresem walki i współzawodnictwa między kapitalizmem a socjalizmem, oba ustroje stawiają sobie inne cele społeczne, gospodarcze i polityczne i ta prawidłowość znalazła wyraz w perspektywicznym programie rozwoju społecznego KPCh, który jest konsekwentnie realizowany przez Chińską Republikę Ludową. W tym zakresie komuniści chińscy oparli się nie tylko na dorobku marksistowskim, ale sięgnęli także do konfucjańskiej koncepcji „xiaokang shehui”, tłumaczonej jako „umiarkowanie rozwinięte społeczeństwo”, koncepcji do której z konsekwencją sięga obecny sekretarz generalny KPCh i Przewodniczący ChRL Xi Jinping i która znalazła pełne uznanie w podstawowym dokumencie XIX Kongresu KPCh w październiku 2017 r.
3. Kategorie „datong” (wielki kurs) i „xiakang shehui” (umiarkowanie rozwinięte społeczeństwo) zostały wykorzystane przez obecne kierownictwo KPCh jako sposób na potwierdzenie odwiecznych dążeń ludu chińskiego do równości i sprawiedliwości społecznej, które w poprzednich epokach z powodu klasowych nierówności i niedostatecznych warunków rozwojowych nie mogły być zrealizowane. Obecnie Chiny znajdują się na drodze budowy socjalizmu i w dalszej perspektywie komunizmu i perspektywa stworzenia równościowego i sprawiedliwego społeczeństwa nabiera realnych kształtów (choć stawiają ją pod znakiem zapytania pogłębiające się od pewnego czasu nierówności społeczne). Koncepcje te są także ważne dla zrozumienia i zdefiniowania cech świadomości chińskiej, wyrażonej w kategorii „yinyang”, osadzonej historycznie na podstawach idealistycznej filozofii80.
Marzenia ludzkości o lepszym, sprawiedliwym i egalitarnym społeczeństwie miały odwieczny charakter, ale w Europie poczynając od XVIII w. wraz z potężnym rozwojem sił wytwórczych , głównie przemysłu, przyczyniły się do rozwoju nauk, co zaowocowało powstaniem epoki Oświecenia, upadkiem reżimów feudalnych i burżuazyjnymi rewolucjami społecznymi. Procesy te z różnym nasileniem rozwijały się wcześniej w Niderlandach, północnych Włoszech, Anglii, we Francji a na półkuli zachodniej w koloniach angielskich. Przemianom tym towarzyszyły szybkie zmiany w strukturze klasowej rodzącego się społeczeństwa klasowego, w którym podstawową sprzecznością klasową była walka klasowa między burżuazją a proletariatem. Jednocześnie procesy te rodziły głębokie sprzeczności klasowe i postępującą nierówność klasową, bogacenie się garstki burżuazji i głęboką nędzę niższych warstw, głównie proletariatu. Rodziło to poczucie krzywdy społecznej i zachęcało klasy i warstwy uciskane i wyzyskiwane do walki o poprawę sytuacji społeczno-ekonomicznej i położenia prawnego. Na tym tle rodził się ruch robotniczy, który najpierw walczył o podstawowe prawa socjalne (klasa w sobie), a później uzbrojony w teorię naukowego socjalizmu, dążył do ewolucyjnego obalenia kapitalizmu i powstania państwa socjalistycznego, które byłoby w stanie ostatecznie znieść przeciwieństwo klasowe między pracą a kapitałem i budować ustrój sprawiedliwości społecznej.
Droga do ukształtowania się rewolucyjnego ruchu robotniczego była długa i pełna meandrów ideowo-politycznych, wymagała także rozwoju kapitalizmu w skali kontynentalnej i światowej i łączyła się z powstaniem partii robotniczych, które w końcu XIX w. miały głównie socjaldemokratyczny charakter. Wielkie zasługi w ich rozwoju odegrali Marks i Engels, którzy już w latach 4o-tych XIX w. w oparciu o rozwój kapitalizmu w Anglii i doświadczenia angielskiego ruchu robotniczego sformułowali tezę o możliwości i konieczności obalenia kapitalizmu przez nową siłę rewolucyjną, jaką stawał się proletariat przemysłowy. Było to doniosłe odkrycie rodzącego się naukowego socjalizmu, który w rozwoju sił wytwórczych, sprzecznościach kapitalistycznych dostrzegał nową siłę klasową, zdolną do obaleni kapitalizmu i i powstania równościowego socjalizmu. Naukowy socjalizm różnił się zasadniczo od socjalizmu utopijnego, który od czasu Oświecenia rozwijał się jako wyraz dążeń społecznych ze strony oświeconych filozofów, by w oparciu o dobrą wolę uczonych i bogatych mężów dzieliliby się własnymi środkami, by łagodzić pogłębiające się sprzeczności kapitalistyczne. Wybijającymi się postaciami w gronie socjalistów utopijnych byli już w XVI w. Tomasz Morus („Utopia”) i T.Campanella, we Francji w okresie Oświecenia C. B. Mably i Morelly, a później C. H. Saint-Simon i Ch. Fourier i R. Owen w Anglii. Ich podstawową słabością były przekonania o możliwości zmiany społeczeństwa na bardziej humanitarne dzięki racjonalnym argumentom i dobrej woli bogatszej części społeczeństwa. Przełomem w tym zakresie stała się dopiero analiza rozwoju społecznego dokonana przez Marksa i Engelsa w końcu lat 40tych XIX w., która dowodziła, że dotychczasowa historia społeczeństw jest historią walk klasowych i w dobie kapitalizmu jego sprzeczności jest w stanie rozwiązać w rezultacie rewolucji rosnący w siłę proletariat, jako główna siła antagonistyczna wobec burżuazji. Koncepcja Marksa i Engelsa oparte były na podstawach filozofii materialistycznej, przede wszystkim materializmie dialektycznym i historycznym, które postawiły kwestię dążeń do ustanowienia ustroju sprawiedliwości społecznej na podstawach naukowych i zdefiniowały klasę robotniczą (proletariat), lud pracujący, która obiektywnie i subiektywnie predestynowana jest do realizacji tej wielkiej misji historycznej.
Koncepcje te trafiły na początku XX w. do Chin i rozwijane były przez chińskich marksistów, spośród których należy wymienić należy Zhu Zhixin, który już w 1905 r. przedstawił szczegółowo drogę życiową Marksa i Engelsa oraz podstawowe treści „Manifestu Komunistycznego”. W 1912 r. przetłumaczono na chiński wstęp do pracy Engelsa o socjalizmie naukowym i utopijnym. Faktycznie jednak przyswojenie marksizmu w Chinach nastąpiło po Rewolucji Październikowej w Rosji, kiedy okazało się, ze rosyjski proletariat mógł nie tylko obalić zmurszały carski ustrój, ale także zdobyć władzę i zapoczątkować budowę socjalizmu. Wielkim marksistą tej epoki był Chen Duxiu, który miał duże zasługi w dalszym propagowaniu marksizmu, także Li Dazhao, Hu Shi i inni, którzy przygotowali grunt dla powstania kilku grup marksistowskich w Chinach i założenia w lipcu 1921 r. Komunistycznej Partii Chin. Od tego czasu marksizm w Chinach rozwijany był głównie przez komunistów, wśród których bez wątpienia wybijał się jeden ze współzałożycieli KPCh i późniejszy jej przywódca Mao Zedong81.
Pierwsi chińscy marksiści stali przed wielkimi problemami ciągłości i bogactwa chińskiej myśli społecznej, rozwijającej się od 3 tysiąclecia przed naszą erą, spętanej jednak kostycznością , izolacją od świata zewnętrznego Państwa Środka. Położenie i ukształtowanie geograficzne, warunki klimatyczne i wodne wpłynęły na powstanie odmiennego typu państwa antycznego, zwanego przez klasyków marksizmu azjatyckim typem produkcji i towarzyszący mu z reguły scentralizowany i despotyczny ustrój państwowo-polityczny. Na bazie tego ustroju wykształciła się unikatowa w starożytności funkcja organizatorska państwa, niezbędna dla prowadzenia scentralizowanej gospodarki wodnej, budowy kanałów nawadniających, osuszania terenów błotnistych i nawadniania terenów stepowych i pustynnych. Do tych przedsięwzięć należała także budowa wielkich kanałów, mających nie tylko znaczenie rolnicze, także komunikacyjne, handlowe i militarne. Przejawem tej funkcji były także wielkie inwestycje budowlane, nie tylko pałace władców, ich monumentalne grobowce z odlanymi bądź wyrzeźbionymi pomnikami tysięcy wojowników, monumentalne świątynie i liczące tysiące kilometrów obiekty obronne na północnych granicach Wielki Mur Chiński, planowo realizowany od ponad 2 tyś. lat układ dróg, łączący strategiczne miejscowości cesarstwa ze stolicą kraju. Chiny przez wiele epok historycznych były przodującym technicznie, militarnie i pod względem poziomu rozwoju gospodarczego państwem świata. Przewagę tę zaczęły tracić wraz z opanowaniem Chin przez Mandżurów i zainstalowaniem się w Pekinie obcej dynastii Qing (1644 – 1911). W tym czasie Europa zachodnia przeżywała prosperity zapoczątkowanej odkryciami geograficznymi, napływem do Europy wielkie ilości złota i innych bogactw i rozwojem wczesnego kapitalizmu. W Niderlandach i Anglii już w XVI i XVII w, odbywały się pierwsze rewolucje burżuazyjne, które usuwały bariery feudalne przed szybkim rozwojem nowego ustroju. Dzięki rozwojowi przemysłu, rewolucji technologicznej zapoczątkowanej takimi wynalazkami jak maszyna parowa, nowe techniki wytopu metali, szczególnie żelaza, maszyny w przemyśle tkackim radykalnie zwiększała się wydajność pracy, obrót finansowo- towarowy i początki ekspansji kolonialnej, szczególnie Korony Brytyjskiej i Niderlandów. Tymczasem Chiny ciągle tkwiły w strukturach gospodarczych feudalizmu, w którym głównym rodzajem wytwórczości było zacofane a w niektórych rejonach archaiczne rolnictwo. Miasta miały głównie charakter administracyjno-wojskowy z pewnym udziałem rzemiosła i służb. Poczynając od początków XIX w. Chiny zaczęły być wyprzedzane przez państwa europejskie. Po wojnach napoleońskich przodownictwo zdobyła Anglia, która dawała ponad 50% ówczesnej światowej produkcji przemysłowej, zdobywała liczne kolonie i terytoria zależne, które w ciągu 100 lat (po Kongresie Wersalskim) obejmowały ok. ¼ obszaru świata. Pod koniec XIX w. dała o sobie znać w Azji rywalizacja między Anglią, Francją, Niemcami a Rosją. Na Dalekim Wschodzie rosła w siłę cesarska Japonia, a po drugiej stronie Pacyfiku umacniały się Stany Zjednoczone Ameryki. Chiny stały w obliczu nieuchronnej konfrontacji z mocarstwami imperialistycznymi, chyliły się coraz bardziej ku upadkowi, problemem był czas i rywalizacja o wpływy między mocarstwami. Wkrótce faktycznie utraciły niepodległość i stały się krajem półkolonialnym, w którym zaborcy wymusili liczne koncesje i zmuszali Chiny do odrywania nowych połaci kraju. Pod koniec XIX w. gotowy był tajny plan całkowitego podziału Chin przez cztery mocarstwa: Rosję, Anglię, Francję i Niemcy. Niedługo potem do stołu negocjacyjnego dopuszczona została Japonia. Nad Chinami zawisło realne niebezpieczeństwo wymazania Państwa Środka z mapy Azji.
Historyczny rozwój państwowości chińskiej przeżywał wzloty i upadki, można go zobrazować sinusoidą osiągania wielkiej mocarstwowej potęgi, osłabienia i rozpad na swoiste rozbicie dzielnicowe. Z czasem pojawiały się siły odrodzeniowe, które krzepły i rozpoczynały ponowny proces umacniania i centralizacji Chin. Te zmiany wyznaczały dzieje kolejnych panujących dynastii od legendarnej dynastii Xia poprzez 18 innych do końca dynastii Qing, która obalona została w1911 r.. Obecnie można mówić o rządach demokratyczno-republikańskich: 1. republika burżuazyjna (1912-1949) i 2. republika ludowo-demokratyczna, rządzona przez Komunistyczną Partię Chin (1949-2019-Podstawą społeczna chińskiej państwowości był i jest wielki naród chiński, kształtujący się przez wiele tysięcy lat, oparty na zdobyczach gospodarczych i kulturalnych odrębnej chińskiej cywilizacji, która spajała najpierw plemiona i szczepy a w późniejszych epokach liczne narody i narodowości i promieniowała na sąsiednie państwa i narody. Cywilizacja chińska była bezcenną wartością i osiągnięciem kulturowym, które nawet w okresie osłabienia i rozdrobnienia Państwa jednoczyła Chińczyków i nie pozwalała im się rozpłynąć w morzach innych cywilizacji i narodów. Dużą rolę w zachowaniu ciągłości rozwojowej chińskiej cywilizacji miało wyizolowane położenie geograficzne, oddzielające Chiny od innych narodów i cywilizacji. Od wschodu ocean i morza, od północy wielkie rzeki i tereny pustynne i półpustynne, później także Wielki Mur Chiński, od zachodu i południa wysokie góry, stanowiące trudną do sforsowania zaporę przed niebezpiecznymi sąsiadami. Legło to u podstaw odrębności i unikatowości cywilizacji Państwa Środka, która w przeciwieństwie do innych cywilizacji starożytności nie upadła, przekształciła się, unowocześniła i obecnie znajduje nowe siły dla odnowienia i oferowaniu światu zewnętrznemu unikatowych wartości kultury82.
Drugą wielką cechą odrębności i swoistą oryginalną instytucją chińską była i częściowo zachowała się do czasów obecnych to wspólnota wiejska (gminna), która wykształciła się w najodleglejszych czasach powstawania cywilizacji chińskiej i nawet wyprzedzała powstanie państwa. Była ona reliktem dawnego społeczeństwa pierwotnych rolników, którzy stworzyli organizację samorządową, rządzącą się własnymi zasadami i prawami, dysponującą także władztwem gruntowym i zorganizowaną w oparciu nie tylko o więzi pokrewieństwa i sąsiedztwa, także koniecznością i umiejętnością podejmowania wspólnego wysiłku na rzecz walki o przetrwanie, np. z żywiołem wodnym (powodzie), regulacją rzek, nawadnianie i inne niezbędne czynności dla prowadzenia prawidłowej gospodarki rolnej. Chodziło także o stawienie czoła innym katastrofom przyrodniczym, np. pustynne wiatry, trzęsienia ziemi. Administracja chińskiego państwa od wieków nie obejmowała gmin wiejskich, rządziły się one własnymi prawami. Państwo zbierało podatki,, brało także rekruta. Administracja państwowa zatrzymywała się na granicy dzisiejszych powiatów. Bez wątpienia ten fenomen organizacyjny gmin wiejskich wpływał na kształtowanie się umiejętności samorządzenia wśród chińskiego społeczeństwa chłopskiego, co wpłynęło także na poziom zorganizowania i świadomości społecznej także dzisiejszych Chińczyków.
Do tych wartości i etosu chińskich chłopów sięgnął na przełomie lat 20/30tych XX w. Mao Zedong, odbudowując partię komunistyczną w oparciu o chłopsko-plebejski substrat społeczny, znający także jego pracowitość, wrażliwość na niesprawiedliwość i krzywdę społeczno-klasową, umiejętności organizowania się i samoobrony, które w okresach krytycznych sprzeczności łatwo przechodziła w bunty skierowane przeciwko ciemiężcom. Chińscy komuniści nawiązywali także do różnych doświadczeń ruchu robotniczego i demokratycznego, początkowo amerykańskiego, w szczególności Sun Yatsen, japońskiego ze względu na bliskość i uniezależnienie się Japonii od mocarstw kolonialnych, Francji – Czou Enlaj, Deng Xiaoping i wielu innych, Rosji i Związku Radzieckiego – Mao Zedong i cała grupa marksistów i komunistów kształconych na Uniwersytecie Sun Yatsena ( Narodów Wschodu) w Moskwie, także w różnych instytucjach Międzynarodówki Komunistycznej w Związku Radzieckim. W tym okresie znaczące osiągnięcia reoretyczne były udziałem Qu Qiubaia, który wychodząc z materializmu historycznego przedstawił klasyfikację innych nauk społecznych, w tym socjologii, a także Li Da, który napisał wiele książek wyjaśniających liczne problemy społeczne Chin z pozycji materializmu historycznego, opracował m.in. wykłady z „Nowoczesnej socjologii”, w której przedstawił rozwój społeczeństwa z pozycji materialistycznych.. Poświęcił także wiele uwagi budowie funkcji prognostycznej nauki, W tym czsie powstała empiryczna analiza struktur społecznych, której modelowym przykładem był badania struktur społecznych w „starych” Chinach, m,in. Analiza klas na chińskiej wsi83.
Ma Zedong i jego współpracownicy po zwycięstwie rewolucji w 1949 r. znaleźli oparcie polityczne i gospodarcze w ZSRR. W grudniu 1949 r. Mao Zedong złożył wizytę w Moskwie wraz z liczną grupą ministrów i ekspertów. Rząd radziecki na czele ze Stalinem udzielili Chinom wieleset mln rubli pożyczki w złocie, zawarte zostały liczne umowy o budowie przez specjalistów radzieckich licznych nowoczesnych przedsiębiorstw, dróg, mostów i kolei, a także szeroką pomoc w zakresie kształcenia w radzieckich szkołach wyższych chińskich kadr i studentów. Zawarty został także układ o o przyjaźni i wzajemnej pomocy wojskowej. W tym czasie Chiny ludowe czerpały pełną garścią z różnych form pomocy gospodarczej, finansowej i naukowej. Chińska Republika Ludową tworząc podstawy ustrojowo-konstytucyjne oparła się w dużym stopniu na praktyce ustrojowej ZSRR, czego wyrazem była konstytucja ChRL z 1954 r., jej zasady ustrojowo-polityczne i struktura organów państwowych Chińskiej Republiki Ludowej. Sytuacja zaczęła się komplikować po śmierci Stalina w marcu 1953 r. Nowe kierownictwo KPZR na czele z N. Chruszczowem zmieniło główne zasady polityki wewnętrznej i zagranicznej, odchodząc najpierw skrycie a w późniejszych latach coraz bardziej otwarcie na pozycje nowego oportunizmu i reformizmu. Przedmiotem szczególnie strej krytyki stały się tzw. błędy i wypaczenia dawnego okresu, a przede wszystkim Chruszczow oskarżył Stalina o nadużywanie terroru w rządzeniu i kult jednostki. W polityce zagranicznej ZSRR zrezygnował z roli przywódcy światowego proletariatu i ograniczył się do roli obrony wielkomocarstwowych wpływów i interesów Związku Radzieckiego. Było to mocne osłabienie międzynarodowego ruchu komunistycznego i polityka nowego kierownictwa radzieckiego okazała się początkiem odwrotu od socjalizmu do kapitalizmu, co ostatecznie nastąpiło na przełomie lat 80/90tych XX w.,, kiedy sekretarzem generalnym KPZR był M. Gorbaczow.
W latach 60-tych XX w. pojawiły się głębokie rozdźwięki między KPCh a KPZR. Wielkim wstrząsem były tzw „rewelacje” Chruszczowa o Stalinie wygłoszone w jego „tajnym referacie” na XX Zjeździe KPZR w lutym 1956 r. Przez kilka lat KPCh próbowała powstrzymać złowieszczy trend w KPZR, ale różnice pogłębiały się i obejmowały cały międzynarodowy ruch komunistyczny. Drogi obu partii rozeszły się na początku lat 60tych XX w. , nastąpiło wyraźne ochłodzenie wzajemnych stosunków, różnice dotyczyły nie tylko kwestii ideologicznych, były także polityczne, w aspekcie polityki zagranicznej i gospodarczej. Zerwana została współpraca wojskowa, a nawet w drugiej połowie lat 60tych doszło do małego konfliktu zbrojnego nad rzeką Ussuri, co było spowodowane przez lewacką politykę marszałka Lin Biao. Chiny w tym czasie wstąpiły w okres dużego zamętu politycznego i chaosu gospodarczego, spowodowanych przez politykę tzw. ”Wielkiego Skoku”, a później „wielkiej rewolucji kulturalnej”. W tym czasie KPCh zaczęła aspirować do roli światowego przywódcy międzynarodowego ruchu komunistycznego, co nie miało wtedy szans powodzenia ze względu na słabość ekonomiczną Chin i niski autorytet KPCh na arenie międzynarodowej. Wtedy też zaczęły kształtować się ideowo-polityczne przesłanki odrębności ideologicznej KPCh i podkreślania oryginalności i specyfiki chińskiej drogi do socjalizmu, co znalazło wraz w lansowaniu maoizmu jako nowej ideowo-politycznej postaci marksizmu. Procesy te uległy przyspieszeniu po śmierci Mao Zedonga w 1976 r., eliminacji z kierownictwa KPCh tzw. „bandy czworga” i objęcia kierownictwa partią przez Deng Xiaopionga, który od 1978 r. zapoczątkował realizację nowego kursu, którego jądrem była później sformułowana kategoria „socjalistyczna gospodarka rynkowa”84.
Socjalistyczna gospodarka rynkowa wydawała się zaprzeczeniem socjalizmu, ale Deng Xiaoping potrafił przekonać większość gremiów kierowniczych dla celowości tego rozwiązania. Historia przyznała mu rację i po 40 latach KPCh i ludowe Chiny święcą triumfy, są drugą gospodarką świata. Wraz z upowszechnianiem się tej kategorii, a bardziej praktyki historycy starej chińskiej filozofii przypomnieli sobie o konfucjańskiej koncepcji wspomnianej już „ xiaokang shehui”, czli umiarkowanie rozwiniętego (prosperującego) społeczeństwa, które w całej pełni wykorzystane zostało przez aktualne kierownictwo KPCh na czele z Xi Jinpingiem i które na ostatnim XIX Kongresie KPCh zadeklarowało kontynuacje budowy „xiaokang shehui” (umiarkoanie prosperującego społeczeństwa) we wszystkich jego aspektach do 2021 r., a następnie w pełni rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego do 2049 r.
Oczywiście pierwsi chińscy marksiści i komuniści byli obznajomieni z pojęciem i koncepcją „Datong” czyli „Wielkiego kursu”, którą lubił się posługiwać się Sun Yatsen, nazywany ojcem odrodzonego narodu chińskiego, założyciel republiki chińskiej i jej pierwszy prezydent. Z tych powodów był on i nadal jest wielkim autorytetem historycznym dla KPCh, a jego małżonka była jedną ze współtwórczyń Chińskiej Republiki Ludowej. Kategoria i program „Datong” były także przedmiotem analizy historycznej znanego w latach 30tych XX w. chińskiego filozofa Kang Youwei’a, który napisał na ten temat książkę opublikowaną w 1935 r. i które ponownie stały się aktualne wraz z wykorzystaniem tej idei przez reformatorów komunistycznych, którzy na bazie „socjalistycznej gospodarki rynkowej” lansowali od 1984 r, główne myśli tej książki, przedstawianej obecnie pod tytułem „Datong shu”.
Na uwagę zasługuje, że podczas 3. posiedzenia KC KPCh w lutym 2018 r. i 1. sesji KC Chińskiej Ludowo-Politycznej Konferencji Konsultacyjnej Prezydent ChRL i jednocześnie Sekretarz Generalny KC KPCh Xi Jinping potwierdził także tworzenie „Xiaokang shehui” (umiarkowanej pomyślności, dobrobytu) do 2021 r. a w pełni nowoczesnego socjalistycznego społeczeństwa do 2049 r.. co przyjęte zostało zostało później przez Ogólnochińskie Zgromadzenie Przedstawicieli Ludowych jako program państwa. W związku z tym przywódca Chin zwrócił się do chińskich uczonych, w szczególności filozofów o podjęcie pracy nad dalszym rozwojem i propagowaniem marksizmu. W następstwie powstają liczne nowe szkoły i kierunki badań i kształcenia marksizmu, w szczególności na uniwersytetach a także innych szkołach wyższych, co stawia na wyższym poziomie rozwój teorii i metodologii marksistowskiej i ich nauczania wśród młodzieży akademickiej i w całym systemie edukacji. Zwrócono się także do dziennikarzy, by w swych artykułach bardziej posługiwali się językiem marksistowskim. Warto także przypomnieć że w związku z 200leciem urodzin Karola Marksa 5 maja 2018 r. ukazały się w Chinach liczne wznowienia prac Marksa i innych klasyków, były organizowane okolicznościowe konferencje, opublikowano wiele artykułów o Marksie i marksizmie, w których podkreślano aktualność myśli Marksa, jego krytyki kapitalizmu i alternatywy ustrojowej w postaci socjalizmu85.
Jednocześnie chińscy politycy i marksiści nieustannie podkreślają, że idą własną oryginalną drogą, nie kopiują żadnego innego modelu, budują „socjalizm z chińską specyfiką”. Nie mogło być inaczej, wzory czerpane z Europy Zachodniej, Rosji i Związku Radzieckiego czy innych dalekich krajów mogły być wykorzystane tylko częściowo, bardziej jako teoria i metodologia niż konkretne formy, instytucje i metody procesu rewolucyjnego, walki o władzę, a później budowy podstaw socjalizmu. Chińskie społeczeństwo od tysięcy lat rozwijało się w oparciu o własne doświadczenie, kulturę i odrębności cywilizacyjne, kiedyś znacznie przodowało technologicznie i gospodarczo nad innymi państwami i cywilizacjami, co wytworzyło w szczególności wśród mandarynów poczucie wyższości a nawet pogardy dla „barbarzyńców”.System społeczny był skostniały a bariery między ludem a „szlachetnie urodzonymi” praktycznie nieprzekraczalne. Decydował przyrodzony i dziedziczny status społeczny, majątkowy i rodzinny, umacniany autorytetem konfucjanizmu. Na przełomie XIX/XX w. Chiny były zacofaną despotycznie rządzoną monarchią, w której 90% mieszkańców trudniła się rolnictwem i w większości była analfabetami. Wobec braku przemysłu i własnej klasy robotniczej na niewiele przydawały się analizy o rosnącej sile angielskiego czy w ogóle zachodniego proletariatu. Chiński lud pracujący oczekiwał czegoś innego niż powtarzania formułek z dalekiego świata. Chińscy postępowcy pojmowali to z trudem, ciągle byli spętani mitami o wyższości chińskiego sposobu życia i chińskiej cywilizacji. Z trudem torowała sobie drogę myśl, że we współczesnej epoce powstały potężne nowe siły wytwórcze, głównie przemysł, że światem rządzi wielka międzynarodowa finansjera a imperializm nie liczy się z żadnymi starymi wartościami i dąży do podporządkowania sobie wielkich obszarów kolonialnych. Chińscy marksiści i komuniści byli świadomi, że nie działają w kulturowej próżni, świadomość mas spętana była od wieków „prawdami”, wartościami i zasadami konfucjanizmu a także innych religii, żeby więc pozyskać lud, głównie chłopów musieli sięgać do argumentacji czerpiącej z konfucjanizmu. Najbardziej konsekwentny w tym zakresie był Mao Zedong, który opanował sofistykę konfucjańską dla odkrywania prawdy o ciężkiej doli chińskiego ludu, a jednocześnie pobudzać w nim chęć do buntu i walki o lepszą przyszłość. To przenikanie się marksizmu i konfucjanizmu nieustannie towarzyszyło procesowi rewolucyjnemu w Chinach i w zależności od napięcia walki klasowej miało charakter pokojowej konfrontacji bądź całkowitej negacji i administracyjnego zwalczania. Szczególnie ostra konfrontacja między marksizmem a konfucjanizmem miała miejsce w pierwszych latach ustanawiania władzy ludowej, która konsekwentnie usuwała pozostałości struktur, instytucji i myślenia postfeudalnego, antydemokratycznego, prokapitalistycznego i konfucjańskiego, nasiliła się także w okresie „wielkiej rewolucji proletariackiej”86.
Zjawiska te obecnie należą do przeszłości, filozofia Konfucjusza nie jest prześladowana, a nawet niektóre jej kategorie są wykorzystywane dla umocnienia pozycji KPCh a także budowy społeczeństwa socjalistycznego. Jest to pewna sprzeczność, w związku z tym bardziej należy mówić o częściowym wykorzystaniu niektórych zasad, kategorii myśli Konfucjusza. Wychodząc naprzeciw oczekiwaniom kierownictwa politycznego zainicjowana została nie tylko na chińskich uniwersytetach kampania ponownego studiowania tekstów Konfucjusza w szczególności o „Datong”, czyli „Wielkim kursie” oraz porównywanie ich z wypowiedziami Marksa o komunizmie jako pozostających w związku przedmiotowym. Znawcy zagadnienia nawiązują m.in. do Księgi „Li Ji” Konfucjusza, w szczególności jej rozdziału zatytułowanego „Li Yun, w którym przedstawiona jest scena, jak Konfucjusz obserwował obrzędy małego państwa w okresie dynastii Wiosny i Jesieni i Walczących Królestw (Wschodnich Zhou). Jeden z jego uczniów zauważył niepokój Mistrza i spytał o przyczynę, ten mu odpowiedział, że żałuje, że nie będzie żył w epoce „Datong” („Wielkiego Kursu”), który kiedyś miał miejsce i tak go opisał:
„Kiedy nastaje doskonały porządek (Datong- przyp. Z.W.) świat jest jak dom, wspólny dla wszystkich. Na publiczne urzędy powoływani są cnotliwi i wartościowi ludzie, a intratne stanowiska piastują ludzie zdolni; życiowymi dewizami są zaufanie i pokój między wszystkimi ludźmi. Wszyscy ludzie kochają i szanują swoich rodziców i dzieci, jak też dzieci i rodziców innych ludzi. Dla starych jest opieka i troska, dla dojrzałych praca, dla dzieci wyżywienie i edukacja. Są środki na pomoc dla wdów i wdowców, dla każdego, kto czuje się samotny na świecie i dla niepełnosprawnych. Każdy mężczyzna i każda kobieta mają odpowiednie role do odegrania w rodzinie i społeczeństwie. Poczucie wspólnoty zajmuje miejsce egoizmu i materializmu. Oddanie publicznej służbie nie pozostawia miejsca próżniactwu. Intrygi, pobłażanie dla nieuczciwego bogacenia się są nieznane. Złoczyńcy, tacy jak złodzieje i rabusie, nie istnieją. Drzwi do każdego domu nie trzeba zamykać czy ryglować, ani w dzień, ani w nocy. Oto opis idealnego świata: stanu wspólnoty”. (Datong)87.
Owi mityczni ludzie nie przywiązywali wagi do własności, wszystko należało do wszystkich i chętnie dzielono się wytworzonymi bądź znalezionymi przedmiotami, wszyscy zdolni do pracy oddawali się zajęciom z całą siła, wszyscy czuli się potrzebni i byli potrzebni. Oto obraz społeczeństwa określanego przez Konfucjusza jako „Datong”, tłumaczonego także jako „Wielka Jedność”.Z zamieszczonego tekstu przebija tęsknota Konfucjusza za mitycznym „złotym wiekiem”, pierwszymi legendarnymi dynastiami Xia (XXI – XVI w, p.n.e.) , dynastią Shang XVI-XI w. p.n.e. i dynastią Zachodnich Zhou (XI-w. p.n.e – 770 r. p.n.e), które organizowały państwa chińskie w oparciu o jeszcze słabo wykształcone różnice klasowe i zachowane, nie do końca przezwyciężone stosunki i instytucje społeczeństwa wspólnoty pierwotnej. Najbardziej zakonserwowanym środowiskiem tego rodzaju stosunków były, o czym już wspomniano, wspólnoty wiejskie (gminne), których pewne podobne elementy przetrwały także w innych kręgach kulturowych. Także w Polsce, szczególnie w zasiedziałych środowiskach wiejskich w tzw. zapadłych rejonach kraju znane było poczucie powszechnego bezpieczeństwa mieszkańców, panowało powszechne zaufanie, nie obawiano się złodzieja, a klucz pozostawiany był w zamku drzwi lub chowano pod wycieraczką, ale czy jest to istotna cecha stosunków definiowanych jako komunistyczne, rzecz bardzo wątpliwa. Najbardziej znamienny dla tego opisu jest brak prywatnej własności środków produkcji i państwa jako instytucji heterogenicznej, przymusowej i mającej prawo stosowania legalnego przymusu przez odrębny typ organizacji społecznej, wyposażonej w samorodną władzę. Jest to w gruncie rzeczy tęsknota za społeczeństwem sprawiedliwym, może także równościowym, choć w wielu innych miejscach Konfucjusz wyraża aprobatę dla społeczeństwa klasowego, zorganizowanego hierarchicznie, w którym jest zasada: „Niechaj panowie będą panami, poddani poddanymi, ojcowie ojcami, synowie synami” . W innym miejscu Konfucjusz podkreślał, że „wszystko pod słońcem dzieje się zgodnie z wolą niebios…”88.
Zdaniem Mahoney’a podobnie Marks odwoływał się do przedmiotu i cech komunizmu we wczesnym okresie swoich badań nad rozwojem społeczeństwa. Uważa on, że są w nich zbliżone do „Datong” cechy i treści. Marksowskie wyobrażenie o komunizmie znalazły głównie wyraz we wczesnym okresie jego twórczości i przez wiele lat nie były one publikowane. Analizy Marksa były wyrazem badań teoretycznych jak i wyrastały z potrzeb nasilającej się krytyki szybko rozwijającego się w poł. XIX stulecia kapitalizmu i ruchu robotniczego. Przede wszystkim była to krytyka utopijnych poglądów socjalistów utopijnych, np. Saint Simona, Owena, a także tzw. socjalistów drobnomieszczańskich np. Proudhona, czy też innych przedstawicieli różnych kierunków tzw. socjalizmu burżuazyjnego czy religijnego. Badania te prowadzone były przez Marksa (także Engelsa) w oparciu o teorię i metodologię materializmu dialektycznego i historycznego, którzy w rozwoju sił wytwórczych i ich sprzecznościach dostrzegali istotę przeciwieństw, przemian społecznych, ustrojowych i kształtowanie się stosunków klasowych, które w okresie formacji kapitalistycznej doprowadziły do przeciwieństwa między burżuazją a proletariatem. Wielką zasługą Marksa było, że w proletariacie dostrzegł on klasę społeczną, która nie tylko poprzez pracę czerpie środki niezbędne dla własnej egzystencji, ale przekształcając się z klasy w sobie w klasę dla siebie, organizuje się, umacnia w celu rewolucyjnego obalenia panowania kapitalizmu i wprowadzenia ustroju komunistycznego, który znosi własność prywatną środków produkcji, likwiduje wyzysk człowieka przez człowieka i tworzy społeczeństwo bez antagonizmów klasowych, ustanawia własność społeczną. Marks uważał, że zmiany ustroju klasowego społeczeństwa nie można przeprowadzić w oparciu o założenia idealistycznej filozofii, w tym wyrażała się jego krytyka ówczesnych teorii socjalizmu utopijnego, ponieważ zwierały one podstawowy błąd, który determinował tak rozumiany socjalizm jako efekt dobroczynnej działalności jednostek, a nie jako efekt sprzeczności społecznych, które tworzyły warunki dla istnienia i pogłębiania się wyzysku i nierówności społecznych. W późniejszych swych pracach Marks pogłębił badania nad istotą komunizmu i bardziej rozwinął je w „Zapiskach Ekonomicznych” a w szczególności w „Manifeście Komunistycznym” z 1848 r., napisanym wraz z F. Engelsem.
Na uwagę zasługuje jedno z pierwszych stwierdzeń Marksa o komunizmie, zawarte w „Rękopisach ekonomiczno-filozoficznych” z 1844 r.: „Komunizm jako pozytywne zniesienie własności prywatnej – tej samoalienacji człowieka i dlatego też jako rzeczywiste przyswojenie ludzkiej istoty przez człowieka i dla człowieka; dlatego też jako pełny powrót człowieka do samego siebie jako do człowieka społecznego, to znaczy ludzkiego, powrót dokonany świadomie i w oparciu o całe bogactwo dotychczasowego rozwoju. Komunizm ten jako skończony naturalizm = humanizmowi, jako skończony humanizm = jest naturalizmowi: stanowi on prawdziwe rozwiązanie konfliktu między człowiekiem a przyrodą oraz między człowiekiem a człowiekiem, prawdziwe rozwiązanie konfliktu między istnieniem a istotą, między uprzedmiotowieniem a samostanowieniem, między wolnością a koniecznością, między osobnikiem a gatunkiem. Stanowi on rozwiązanie zagadki historii i jest świadomy tego”89.
Na marginesie tego obszernego cytatu z Marksa dodajmy, że autor przedstawił wcześniej etapy rozwoju myśli komunistycznej, nawiązywał do komunizmu prymitywnego, utopijnego, traktując je jako żywiołową negację zniewolonego człowieka, którego system własności prywatnej uczynił w sensie prawnym bądź ekonomicznym. „Komunizm jest pozytywnym wyrazem zniesienia własności prywatnej : początkowo występuje on jako powszechna własność prywatna”. Ten etap rozwoju nazywał on komunizmem prymitywnym. Drugi etap rozwoju komunizmu widział on jako jako taki stopień rozwoju społeczeństwa, które a/ jest „jeszcze o charakterze politycznym, demokratycznym lub despotycznym” i b/ „połączony ze zniesieniem państwa, ale zarazem jeszcze nie w pełni rozwinięty i w dalszym ciągu pozostający pod wpływem własności prywatnej, czyli alienacji człowieka…”90.
Karol Marks widział więc głównie w zniesieniu własności prywatnej główną przesłankę powstania komunizmu jako ustroju, który nie tylko znosi własność prywatną jako podstawę wyzysku i nierówności, ale także alienacji człowieka. Tym się różni od wcześniejszych postaci komunizmu i jednocześnie stawiał go na podstawie naukowej, wskazując siłę klasowo-społeczną, która jest w stanie dokonać rewolucyjnych zmian i wprowadzić komunizm naukowy- proletariat. Tę naukową wizję rozwoju historycznego przedstawił z Engelsem kilka lat później w „Manifeście Komunistycznym”.
Poglądy klasyków na temat komunizmu kształtowały się w toku ostrej walki ideowo-politycznej między różnymi siłami społecznymi i towarzyszącymi im naiwnymi bądź reakcyjnymi koncepcjami socjalizmu. Do urzeczywistnienia idei socjalizmu nie wystarczają same idee, potrzebni są ludzie uzbrojeni w naukową teorię socjalizmu, klasa robotnicza, która obiektywnie jest zainteresowana w obaleniu starego burżuazyjnego ustroju i wprowadzeniu komunizmu. Ten kierunek myślenia wspierały prace Engelsa pt. „Położenie klasy robotniczej w Anglii’, „Rozwój socjalizmu od utopii do nauki” i inne, a także wspólne prace takie jak „Święta rodzina czyli krytyka krytyczna krytyki. Przeciwko Brunonowi Bauerowi i spółce”91 czy późniejsza praca pt. „Ideologia niemiecka, Krytyka najnowszej filozofii niemieckiej w osobach jej przedstawicieli Feuerbacha, B.Bauera i Stirnera, tudzież niemieckiego socjalizmu w osobach różnych jego proroków”92.
W szczególności w tej ostatniej pracy przeprowadzili oni gruntowną krytykę stosunków własnościowych , ekonomicznych, społecznych i politycznych społeczeństwa od niewolnictwa do szybko rozwijającego się w latach 40-tych XIX w. kapitalizmu, odnieśli się także do perspektywy rozwoju społeczeństwa, określanego przez sprzeczności między burżuazję a proletariatem, wskazując na możliwość jej rozwiązania przez rewolucję społeczną i powstanie społeczeństwa komunistycznego. W związku z tym poddali krytyce dotychczasowe poglądy socjalizmu utopijnego i drobnomieszczańskiego, przedstawionych głównie w publikacjach autorów niemieckich tego okresu, opierając się także na doświadczeniach rozwoju kapitalizmu w Anglii, Francji i Ameryce. Pozwoliło to im wysunąć hipotezy na temat przyszłego rozwoju przesłanek rewolucji, zdobycia władzy państwowej przez proletariat i budowy komunizmu. Stwierdzili, że „każda dążąca do władzy klasa – choćby nawet jej panowanie warunkowało, jak to ma miejsce z proletariatem zniesienie całej dawnej formy społeczeństwa i w ogóle panowania – musi najpierw zdobyć władzę polityczną, aby z kolei przedstawić swój interes jako coś ogólnego”93.
Dalej zdaniem klasyków samo zdobycie władzy nie jest wystarczające, proletariat musi także w następnej kolejności przezwyciężyć i znieść alienację, czyli proces wyobcowania, w którym wytwory społecznego współdziałania ludzi zaczynają się wyodrębniać od swych wytwórców i przeciwstawiać się im jako samodzielna rzeczywistość, nie poddająca się kontroli człowieka. Oznacza to, że ta alienacja „może być zniesiona tylko przy dwóch praktycznych przesłankach. Musi stać się „siłą nie do wytrzymania” tzn. siłą przeciw której robi się rewolucję, musi uczynić wielką masę ludzkości zupełnie „bezwłasnościową” i stojącą jednocześnie w sprzeczności z istniejącym światem bogactwa i wykształcenia, a jedno i drugie ma za przesłankę olbrzymi wzrost siły wytwórczej, wysoki stopień jej rozwoju. Z drugiej strony ten rozwój sił wytwórczych (co zakłada empiryczne urzeczywistnienie powszechno-dziejowej, nie zaś tylko lokalnej działalności życiowej ludzi) jeszcze dlatego stanowi absolutnie konieczną przesłankę praktyczną, że bez niego musiałby się stać powszechnym tylko niedostatek, a wraz z nędzą musiałaby się znów rozpocząć walka o rzeczy nieodzowne i wrócić by musiało całe dawne paskudztwo; następnie dlatego że tylko na uniwersalnym rozwoju sił wytwórczych zasadzają się uniwersalne stosunki ludzi ze sobą, stąd z jednej strony wrodzona we wszystkich narodach jednocześnie (powszechna konkurencja) zjawisko „bezwłasnościowej” masy czyni każdy z tych narodów zależnym od przewrotów w innych; wreszcie rozwój ten sprawia, że na miejsce jednostek lokalnych przychodzą jednostki powszechno-dziejowe, empirycznie uniwersalne”94.
W dalszej części Marks i Engels dowodzili, odchodząc od rozważań czysto teoretycznych i hipotetycznych, że „Komunizm jest empirycznie możliwy tylko jako czyn narodów panujących dokonany „za jednym zamachem” i równocześnie („auf einmal oder gleichzeitig”), co zakłada uniwersalny rozwój sił wytwórczych i związanych z tym stosunków między ludźmi w skali światowej. (…) Zresztą istnienie masy ludzkiej żyjącej tylko ze swojej pracy – masy siły roboczej, odciętej od kapitału albo od możliwości chociażby ograniczonego zaspokojenia swych potrzeb i charakteryzującej się stąd możliwością już nie tylko czasowej utraty samej pracy jako źródła egzystencji – zakłada z góry, z racji konkurencji, istnienie rynku światowego. Proletariat może więc egzystować tylko w sensie światowo-dziejowym, podobnie jak będący jego dziełem komunizm możliwy jest w ogóle tylko jako egzystencja o światowo-dziejowym charakterze. A egzystencja jednostek o charakterze światowo-dziejowym- to egzystencja związana bezpośrednio z dziejami świata”95.
Pod koniec lat 40tych XIX w. Marks i Engels zbliżyli się do precyzyjnego teoretycznego określenia miejsca formacji komunistycznej w historii społeczeństwa, traktują ją jako finalny wytwór rozwoju sił wytwórczych i towarzyszących im sprzeczności i walk klasowych. W najwcześniejszym okresie ludzkości panowała bezklasowa wspólnota pierwotna, którą zastąpiło niewolnictwo, następnie feudalizm, kapitalizm. Ale kapitalizm nie jest ostatnim słowem historii. „Miejsce dawnego społeczeństwa burżuazyjnego z jego klasami i przeciwieństwami klasowymi zajmuje zrzeszenie , w którym swobodny rozwój każdego jest warunkiem swobodnego rozwoju wszystkich”96
Historycznym dążeniem proletariatu jest rewolucja socjalistyczna, która prowadzi proletariat do wydźwignięcia go „do stanowiska klasy panującej, wywalczenia demokracji.”97
Ale proletariat zdobędzie władze nie tylko po to, by odsunąć burżuazję od panowania. „Proletariat użyje swego panowania politycznego na to, by krok za krokiem wyrwać z rąk burżuazji cały kapitał, scentralizować wszystkie narzędzia produkcji w ręku państwa, tzn. w ręku zorganizowanego jako klasa panująca proletariatu, i możliwie szybko zwiększyć masę sił wytwórczych”98.
W dalszej kolejności klasycy wysunęli bardziej sprecyzowane zmiany i posunięcia, które były niezbędne dla ostatecznego odsunięcia burżuazji od polityki i gospodarki i ustanowienia panowania politycznego, ekonomicznego i ideologicznego proletariatu: „Ten okres przejściowy, rewolucyjny przybiera w krajach najbardziej zaawansowanych następujące posunięcia:
1. Wywłaszczenie własności ziemskiej i renty gruntowej na wydatki państwowe, 2 Wysoka progresja podatkowa, 3. Zniesienie prawa dziedziczenia. 4. Konfiskata własności wszystkich emigrantów i buntowników, 5. Scentralizowanie kredytu w rękach państwa poprzez bank narodowy o kapitale państwowym i o wyłącznym monopolu, 6. Scentralizowanie środków transportu w rękach państwa, 7. Zwiększenie liczby fabryk państwowych, narzędzi produkcji, udostępnienie gruntów do uprawy i ich melioracji według społecznego planu, 8. Jednaki przymus pracy dla wszystkich, utworzenie armii przemysłowych, zwłaszcza dla rolnictwa, 9. Zespolenie rolnictwa i przemysłu, działanie w kierunku stopniowego usunięcia przeciwieństwa między miastem a wsią, 10. Publiczne i bezpłatne wychowanie wszystkich dzieci. Zniesienie pracy fabrycznej dzieci w jej dzisiejszej postaci. Połączenie wychowania z produkcją materialną itd. itd”99.
Te założenia sprawdziły się tylko częściowo. Kwestia rewolucyjnego jednoczesnego przejścia od kapitalizmu do socjalizmu oparta była na sprzecznościach i nierównościach ówczesnego kapitalizmu, który miał liberalny charakter i nawet w najbardziej rozwiniętych państwach nie było jeszcze tak jak dziś rozbudowanego aparatu przymusu. Klasykom wydawało się, że rewolucja proletariacka wybuchnie w najbardziej rozwiniętych państwach np. w Anglii, która władała olbrzymim imperium kolonialnym, także w innych państwach kolonialnych, także w USA, które stały jeszcze przed okresem budowania swej potęgi światowej. Inne kraje się nie liczyły i ułatwiało to klasykom stawianie hipotez par excellence teoretycznych. Tak zarysowanej perspektywy rozwoju nie potwierdził dalszy rozwój kapitalizmu, który szybko przechodził w stadium dalszej ekspansji kolonialnej i imperialistycznej. Jednocześnie burżuazja liberalna wchodziła w alianse z innymi reakcyjnymi klasami, np. we Francji , a w szczególności w Niemczech j jednocześnie ograniczała prawa nie tylko socjalne, także polityczne dla upośledzonych niższych klas, szczególnie proletariatu. Na tym tle rozwijał się ruch robotniczy, szczególnie socjaldemokratyczny, który uzyskiwał coraz większe poparcie ze strony nie tylko fabrycznego proletariatu, także innych wyzyskiwanych warstw społecznych. Tworzyła się nowa sytuacja polityczno-ustrojowa, mianowicie możliwość zdobycia władzy drogą parlamentarną. Z czasem ta droga stała się dominująca w programach kierownictwach partii socjaldemokratycznych, negujących rewolucyjne przejście do socjalizmu i dyktaturę proletariatu i wysuwając jako główne hasło walki o władzę drogę parlamentarną i tzw. demokratyczny socjalizm. W gruncie rzeczy było to odejście od oryginalnego, rewolucyjnego marksizmu i zejście socjaldemokracji na pozycje oportunizmu i prawicowego reformizmu, wykorzystanego przez burżuazję do walki z rewolucyjnym ruchem robotniczym100.
W marcu-maju 1871 r. w Paryżu wybuchło powstanie francuskiego proletariatu, które zakończyło się zwycięstwem ludu Paryża i ustanowieniem na 2 miesiące Komuny Paryskiej czyli pierwszego państwa socjalistycznego. Było ono potwierdzeniem tezy klasyków o możliwości zdobycia władzy przez proletariat, jednocześnie wykazało cały szereg słabości teoretycznych dotychczasowego rozwoju marksizmu jak i możliwości ideowo-politycznych i organizacyjno-wojskowych państwa burżuazyjnego, szczególnie francuskiego, które krwawo rozprawiło się z komunardami, korzystając także z pomocy okupantów pruskich. Ujawniły się liczne słabości i braki teoretyczne kierownictwa Komuny, podziały ideowo-polityczne w jej kierownictwie, brak poparcia ze strony innych francuskich ośrodków robotniczych, brak zaufania do chłopstwa, które uważane było za klasę reakcyjną i w związku z tym niemożliwość utworzenia jednolitego antykapitalistycznego frontu narodowego. Wykorzystały to ośrodki burżuazyjne, przeciągając chłopstwo na swoją stronę. Komuna Paryska nie uzyskała także szerokiego rewolucyjnego poparcia ze strony międzynarodowego proletariatu. W tej sytuacji nie mogła się utrzymać i po 2 miesiącach bohaterskiej walki została krwawo stłumiona przez wojska burżuazyjnej republiki.
Okres lat 1871 – 1914 był brzemienny dla dalszego szybkiego rozwoju kapitalizmu, który przekształcił się w stadium imperialistyczne. Następowała dalszy rozwój i koncentracja finansów i przemysłu, na czoło wysunęły się państwa imperialistyczne jak Anglia, Francja, Niemcy, USA, Rosja, Turcja a na Dalekim Wschodzie Japonia. Trwała między nimi ostra walka o ostateczny podział kolonii, jednocześnie były one włączane w zależności gospodarki kapitalistycznej poprzez masowy wywóz kapitału finansowego i wzrost wyzysku nie tylko własnego proletariatu, także uzależnionych obszarów kolonialnych. Świat wkraczał w dobę globalnych procesów gospodarczych i światowej rywalizacji mocarstw o nowy podział świata. Narastały sprzeczności wojenne, które rezultowały licznymi wojnami lokalnymi a w1914 wybuchła wielka wojna światowa. W tym czasie rozwinął się w wielu państwach europejskich silny ruch robotniczy, który poczynając od 1864 zjednoczył się w Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotników – I. Międzynarodówkę, która trwała do 1876. W 1889 r powstała 2. Międzynarodówka, która faktycznie trwała do 1914 r. i w rzeczywistości rozpadła się na skutek wybuchu wojny i głębokich różnic w jej kierownictwie, które udzieliły w większości poparcia dla kredytów wojennych dla swych rządów i faktycznie dla imperialistycznej wojny101.
W schyłkowym okresie działalności 2. Międzynarodówki dużą rolę odegrała Rosyjska Socjaldemokracja, na czoło której wysuwał się Włodzimierz I. Lenin, który wychodząc z analizy kapitalizmu imperialistycznego wysunął twierdzenie o możliwości obalenia kapitalizmu i przeprowadzenia rewolucji socjalistycznej w Rosji jako kraju o słabym rozwoju kapitalizmu i z licznymi pozostałościami reakcyjnego feudalizmu, jednak z licznymi skupiskami proletariatu w wielkich zakładach przemysłowych, co było pozytywną przesłanką przerwania słabego ogniwa w łańcuchu państw kapitalistycznych. Rewolucja w Rosji miała być początkiem „światowej rewolucji”, do której na skutek wielkiego spiętrzenia sprzeczności dołączą inne rewolucje i państwa, otwierając drogę do obalenia kapitalizmu i zwycięstwo socjalizmu w skali światowej. Lenin był marksistą, który rozwinął jego podstawowe tezy odpowiednio do nowej epoki, jej sprzeczności gospodarczych i politycznych w dobie imperializmu. Jednocześnie wskazał na istotną rolę nowych oddziałów proletariatu w krajach słabo rozwiniętego kapitalizmu, w których jednak ze względu na wielkie sploty sprzeczności powstawały przesłanki sytuacji rewolucyjnej, dotyczyło to nie tylko Rosji i jej olbrzymiego terytorium, także innych krajów Europy Środkowo-Wschodniej, a przede wszystkim krajów kolonialnych i zależnych, takich jak Chiny, Indie i wielu innych.
Potwierdzeniem tych twierdzeń i prognoz rozwojowych procesu rewolucyjnego była rewolucja październikowa w w 1917 r. w Rosji, która obaliła reżim burżuazyjno-obszarniczy i ustanowiła powstanie Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Radzieckiej, a od 1922 r. Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Było to pierwsze po Komunie Paryskiej państwo socjalistyczne, które na ponad 70 lat wprowadzało stosunki i instytucje socjalistyczne, które przeorało świadomość ideowo-polityczną ludu rosyjskiego i wywarło olbrzymi wpływ na zmiany ideowo-polityczne współczesnego świata. Przede wszystkim potwierdzona została teza klasyków marksizmu, że proletariat może zdobyć władzę państwową i sprawować ją z ludem, przez lud i dla ludu, uświadomiła ludom krajów kolonialnych i półkolonialnych, że rewolucję można także przeprowadzić we własnych krajach, że można zrzucić jarzmo kolonialne i wyzwolić się od panowania własnych panów feudalnych i kapitału zagranicznego. Przed licznymi narodami kolonialnymi i półkolonialnymi stanęła otworem walka o wyzwolenie narodowe i społeczne102.
Szczególnie było to ważne dla wielkiego narodu chińskiego, który od prawie 100 lat pozostawał w pogłębiającej się zależności od Anglii, Francji, Rosji, Niemiec i Japonii. Na początku XX w. do Chin trafiły pierwsze idee marksistowskie, które obejmowały coraz większe kręgi demokratycznej młodzieży, także proletariackiej. Wielką rolę budzeniu świadomości narodowej odegrały wydarzenia 4 Maja 1919 r. w Pekinie, które pobudziły demokratycznie nastrojoną młodzież chińską a od lipca 1921 r. powstanie Komunistycznej Partii Chin w Szanghaju, które był iskrą, od której w następnych latach postępy rewolucji zaczęły zmieniać Chiny. W październiku 1949 r. powstała Chińska Republika Ludowa, która przechodząc przez liczne etapy swego rozwoju w ciągu 70 lat rozwinęła się jako wielkie socjalistyczne mocarstwo, które dzięki socjalistycznej gospodarce rynkowej wysunęły Chiny na drugą pozycję w świecie pod względem wielkości PKB. Stawia to kwestię socjalizmu jako aktualne zagadnienie rozwojowe w krajach o słabszym poziomie rozwoju sił wytwórczych, głównie przemysłu. Nowym oryginalnym elementem teorii marksizmu w Chinach było zwycięstwo proletariatu wiejskiego i swoiste otoczenie miast. Powstaje pytanie, czy nie jest to droga, a właściwie model teoretyczny, który może być powtórzony przez szereg innych krajów tzw. rozwijających się, zwanych też krajami 3. Świata, nie tylko w Azji, także w Afryce i Ameryce Łacińskiej103.
Jednocześnie w Chinach ważne miejsce w przemianach demokratycznych i socjalistycznych odgrywał nie tylko marksizm, ale także konfucjanizm. W pierwszych latach rewolucji konfucjanizm był zwalczany jak filozofia idealistyczna i powiązana z nią religia konfucjańska głównie z powodu reakcyjnej roli jaką pełniły jako podpora ideologiczna dawnego reżimu cesarskiego. W czasach socjalistycznych przemian konfucjanizm utracił wiodące znaczenie w kształtowaniu świadomości i światopoglądu społeczeństwa chińskiego i decydujące znaczenie w kształtowaniu tego światopoglądu ma Komunistyczna Partia Chin w oparciu o marksizm-leninizm, rozwinięty i dostosowany do odrębności i specyfiki cywilizacyjno-kulturowe społeczeństwa chińskiego przez kolejne generacje chińskich przywódców i uczonych od Mao Zedonga do Xi Jinpinga. Wraz z wdrożeniem socjalistycznej gospodarki rynkowej a w szczególności w jej ostatniej fazie, kierownictwo KPCh, dostrzega możliwość wykorzystania niektórych zasad, pojęć i wartości konfucjańskich dla umocnienia zwartości społeczno-kulturowej społeczeństwa w obliczu nowych wielkich wyzwań gospodarczych i międzynarodowych, przed którymi obecnie stoją Chiny104.
Reasumując możemy stwierdzić, że filozofia Konfucjusza i jego uczniów miała wielki wpływ na rozwój kultury i cywilizacji chińskiej do XX w.. Wraz z wejściem w orbitę wpływów cywilizacji zachodnich, napłynęły do Chin liczne kierunki i szkoły myślenia, także filozoficzne z USA i krajów Europy Zachodniej, głównie kapitalizm i towarzyszące mu teorie jak liberalizm, demokracja, prądy religijne, później naukowy socjalizm. W wyniku licznych przegranych batalii politycznych i wojennych traciły pozycję głównych ideologii rodzime teorie i koncepcje postrzegania i wyjaśniania świata w oparciu o rodzime nurty myślenia, w tym konfucjanizm. Proces ten następował powoli i stopniowo. Bardziej otwarte na trendy zachodnie pozostawały miasta i powstająca tam rodzima burżuazja oraz powstające nowe środowiska kapitalistyczno-przemysłowe i polityczne Duży wpływ miały też strefy otwarte i koncesje, gdzie dominowały nie tylko obce kapitały (banki) i biali kolonizatorzy, ale także masy ludowe, wciągane w procesy ekonomiczno-produkcyjne.
Rewolucja socjalistyczna przyczyniła się zasadniczo do osłabienia i wyeliminowania z życia ideowo-politycznego konfucjanizmu jako wiodącej ideologii chińskiej, ale jednocześnie obecnie KPCh ze względów utylitarnych wykorzystuje niektóre jego tezy dla realizacji własnych celów, np. uzyskania większego poparcie dla silnego scentralizowanego państwa (z konfucjanizmu), wykorzystanie kategorii rządów prawa (z legizmu), wartości i kategorii harmonia społeczna (wielka jedność), a także niektórych wątków konfucjańskiego socjalizmu utopijnego. Kategorie konfucjańskie takie jak, wielki kurs, chińskie marzenie, chińska droga, chiński ład, społeczeństwo dostatku i inne zostały wprowadzone w pracach partyjno-ideowych przez obecnego przywódcę Xi Jinpinga. W ten sposób „chiński marksizm” i „chiński socjalizm” mocniej zakorzeniają się w dziejach i kulturze Chin. Stanowią także podstawę interesujących dyskusji teoretycznych o chińskiej drodze do socjalizmu i jej specyfice, wynikającej z odrębności rozwojowej chińskiej cywilizacji105.
Zbigniew Wiktor
Podstawowe źródła i literatura:
An Introduction to Chinese Classics: Cofucianism, Taoism and Buddhism. Wydawcy: Li Ji, Wang Yueing, Jiangsu People’s Publishing House, Beijing, China 2014;
A Series of the Chinese Eco-System Constructors in China. Anhui Literature and Art Publishing House, Hefei, China 2013;
Asian Governance Synergy. „Beijing Review 25 V 2019, Nr 21;
Bai Shouyi, Yang Zhao, Gong Shuduo, Wang Guilin, Lu Zhenxiang, Fang Linggui, Zhu Zhongyu, Guo Dajun, An Outline History of China. Foreign Languages Press, Beijing 2002
Baranowska Marta, Cel uświęca środki, czyli Nicolo Macchiavellego rozważania o władzy. Toruń 2018;
Borgosz J., Próba filozoficznej analizy maoizmu. (w:) Chińska Republika Ludowa, Ideologia, Polityka, Gospodarka. Opracowali J.Borgosz, E.Krawczyk, S.Łysko, J.Muszyński, J.Sokół, A.Żebrowski, Wojskowa Akademia Polityczna im. Feliksa Dzierżyńskiego, Warszawa 1979;
Burłackij Fiedor, Mao Czedun. Izdatielstvo dom, „RIPOL KLASSIK”, Moskva 2003;
Catalyst For Renewal. Dialogue between Asian civilisations pools wisdom for a better sharedfuture. „Beijing Review”, 21 V 2019, Nr 21;
China, Xinjiang, Facts and Figures in 60 Years 1955 – 2015. China International Press, China, 2016;
China’s Economic Tendencies under the New Normal. Edited by Zhang Zhouyuan. Publishing SPM, Beijing, China 2017;
Chińskie Abc. Pod redakcją Lin Weida, przy współudziale Lin Xiangfenga. Wydawnictwo Poligraf, Brzezia Łąka 2016;
Czarnik T., Starożytna filozofia chińska. Kraków 2001;
Deng Xiaoping, Chiny na drodze reform w XXI wieku. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2007;
Deng Xiaoping, Chińska droga do socjalizmu, Wybór prac z lat 1956-1987. Książka i Wiedza 1988;
Deng Xiaoping, Przestrzegać czterech podstawowych zasad.(w:) Chińska droga do socjalizmu, Wybór prac z lat 1956-1987, Książka i Wiedza, Warszawa 1988;
Deng Xiaoping, Selected Works. Volume III (1982-1992). Foreign Languages Press, Beijing, China 1994;
Deng Xiaoping, Wyzwalać myślenie, poszukiwać prawdy w faktach, jednoczyć się w patrzeniu w przyszłość. Przemówienie wygłoszone na końcowej sesji centralnej konferencji roboczej przed III Plenum KC 13 grudnia 1978 roku. (w:) Deng Xiaoping, Chińska droga do socjalizmu. Wybór prac z lat 1956-1987. Książka i Wiedza, Warszawa 1988;
Dziak Waldemar J., Jerzy Bayer, Mao, Zwycięstwa , Nadzieje, Klęski. Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk, Collegium Civitas, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2007;
Engels Fryderyk, Karol Marks, Święta rodzina czyli krytyka krytycznej krytyki. Przeciwko Brunonowi Bauerowi i spółce. (w:) Karol Marks, Fryderyk Engels, Dzieła. Książka i Wiedza, Warszawa 1979, t. 2;
Fenby Jonathan, Upadek i narodziny wielkiej potęgi. Wydawnictwo Znak, Kraków 2009;
Fei Xiaotang, Rural China. Shanghai OBSERVERS’ Publishing House, 1948;
Feng Youlan, Krótka historia filozofii chińskiej. Warszawa 2001;
Globalna potęga Chin, Czynniki i perspektywy. Redakcja naukowa Joanna Marszałek-Kawa, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2014;
Granet Marcel, Cywilizacja chińska. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1973;
Grzybowski Konstanty, Nicolo Macchiavelli, Książę. Warszawa 1970;
Historia drugiej Międzynarodówki. Praca zbiorowa. Instytut Historii Akademii Nauk ZSRR, Książka i Wiedza, Warszawa 1978, t.1,2;
Historia Powszechna. Książka i Wiedza, Warszawa 1964, t.2;
Holubnychy, Mao Tse-tung’s Materialistic Dialectics. (w:) „The China Quarterly”, lipiec, sierpień 1964, Nr 19;
Jiang Changyan, China in Transition: Agriculture, Rural Areas and Farmers. Anhui People’s Publishing House, Anhui, 2014;
Konfucjusz,Dialogi, Lun Yu, Część pierwsza. Wydawnictwo HACHETTE, Kielce 2008;
Konfucjanizm (hasło), Wielka Encyklopedia Powszechna PWN. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, t. 14;
Konfucjanizm (hasło), Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1963, t.5;
Kość A., Prawo a etyka konfucjańska w historii myśli prawnej Chin. Lublin 1998;
Li Junru, What Do You Know About The Communist Party of China. Foreign Languages Press, Beijing, China 2018;
Li Zhisui, Prywatne życie Przewodniczącego Mao. Wydawnictwo Philip Wilson_Warszawa 1996;
Mahoney Josef Gregory, Marx and Confucius, The intersections between communism and datong. „Beijing Review” 10 V 2018, Nr 19;
Ma Huali and Hu Yan, China’s Urbanization. Anhui People’s Publishing House, China 2013;
Mao Tse-Tung, Dzieła Wybrane. Książka i Wiedza, t. 1,2,3. Warszawa 1953-1954;
Mao Tse-tung, Pozycja Komunistycznej Partii Chin w wojnie narodowej (październik 1938 roku). (w:) Mao Tse-Tung, Dzieła Wybrane, Książka i Wiedza, Warszawa 1954, t. 2.
Masters on Masterpieces of Chinese Opera. A Classic Chinese Reader. China Intercontinental Press, Zhonghua Book Company, China 2016;
Mao Zedong, O demokratycznej dyktaturze ludu (30 czerwca 1949 roku). (w:) Wyjątki z dzieł Przewodniczącego Mao Tse-tunga (Czerwona książeczka), Wrocław 2005;
Mao Zedong, O nowej demokracji (styczeń 1940 roku). (w:) Wyjątki z dzieł Przewodniczącego Mao Tse-tunga (Czerwona książeczka), Wrocław, 2005;
Mao Zedong, O właściwym traktowaniu sprzeczności w łonie ludu (27 lutego 1957 roku). (w:) Wyjątki z dzieł Przewodniczącego Mao Tse-tunga (Czerwona książeczka), Wrocław, 2005;
Mao Zedong, O zagadnieniach uspółdzielczenia rolnictwa (31 lipca 1955 roku). (w:) Wyjątki z dzieł Przewodniczącego Mao Tse-tunga (Czerwona książeczka), Wrocław 2005;
Mao Zedong, Przemówienie na jubileuszowej sesji Rady Najwyższej ZSRR z okazji 40-tej rocznicy Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej (6 listopada 1957 roku). (w:) Wyjątki z dzieł Przewodniczącego Mao Tse-tunga Czerwona książeczka), Wrocław 2005;
Mao Zedong, Przemówienie na najwyższej Konferencji Państwowej (25 stycznia 1956 roku). (w:) Wyjątki z dzieł Przewodniczącego Mao Tse-tunga (Czerwona książeczka), Wrocław 2005;
Mao Zedong, Przemówienie na naradzie pracowników kadrowych rejonu wyzwolonego Szansi-suijuan (1 kwietnia 1948 roku). (w:) Wyjątki z dzieł Przewodniczącego Mao Tse-tunga (Czerwona książeczka). Wrocław 2005;
Mao Zedong, Przemówienie na naradzie w Jenanie, poświęconej zagadnieniom literatury i sztuki (maj 1942). (w:) Wyjątki z dzieł Przewodniczącego Mao Tse-tunga (Czerwona książeczka), Wrocław 2005;
Mao Zedong, Przemówienie na ogólnokrajowej naradzie Komunistycznej Partii Chin, poświęconej pracy propagandowej (12 marca 1957 roku). (w:) Wyjątki z dzieł Przewodniczącego Mao Tse-tunga (Czerwona książeczka), Wrocław 2005;
Mao Zedong, Rewolucja chińska a Komunistyczna Partia Chin (grudzień 1948 roku). (w:) Wyjątki z dzieł Przewodniczącego Mao Tse-tunga (Czerwona książeczka). Wrocław 2005;
Mao Zedong, Rewolucyjne siły całego świata, łączcie się do walki przeciwko imperialistycznej agresji (2 listopada 1948 roku). (w:) Wyjątki z dzieł Przewodniczącego Mao Tse-tunga (Czerwona książeczka), Wrocław 2005;
Marks Karol, Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne z 1844 r. (w:) Karol Marks, Fryderyk Engels, Dzieła, Książka i Wiedza, Warszawa 1976, t. 1:
Marks Karol, Fryderyk Engels, Ideologia niemiecka. Krytyka najnowszej filozofii niemieckiej w osobach jej przedstawicieli Feuerbacha, B. Bauera i Stirnera, tudzież niemieckiego socjalizmu w osobach różnych jego proroków, (w:) Dzieła, Książka i Wiedza, Warszawa 1975, t. 3;
Marks Karol, Fryderyk Engels, Manifest Komunistyczny. (w:) Karol Marks, Fryderyk Engels, Dzieła. Książka i Wiedza, Warszawa 1962, t. 4;
Muszyński Jerzy, Teoria przechodzenia od kapitalizmu do komunizmu. (w:) Teoria naukowego komunizmu. Praca zbiorowa pod red. Jerzego Muszyńskiego. Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1979;
Najnowsza historia Chin 1917-1976. Książka i Wiedza, Warszawa 1976;
Pancov Aleksandr, Mao Czedun. Molodaya Gvardiya, Moskva 2007;
Pimpaneau Jacques, Chiny, kultura i tradycje. Wydawnictwo Akademickie DIALOG, Warszawa 2001;
Priestland David, Welt-Geschichte des Kommunismus. Von der Francoesischen Revolution bis heute. Siedler Verlag. Muenchen 2009;
Rakowski Mieczysław, Przemiany i szanse socjalizmu (w konfrontacji z kapitalizmem od czasów Marksa po bliską przyszłość). Warszawa, kwiecień 2004 r.;
Rakowski Mieczysław i Piotr Ciszewski, Kres światowej hegemonii USA i świt bezklasowej historii świata. Manuskrypt komputerowy, Warszawa, styczeń 2019;
Rodziński Witold, Historia Chin. Ossolineum, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk 1974;
Sielski Jerzy, Polityczne wzory przywództwa i władzy w Chinach. (w:) Wektory zmian w polityce Chińskiej Republiki Ludowej w okresie rządów Xi Jinpinga. Redakcja naukowa Joanna Marszałek-Kawa, Mariusz Bidziński. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2018;
Słutajski M.L. i W.G. Gieorgijew, Antimarksistskaya sucznost’ fiłosowskich wzgladow Mao Tse-tunga. Moskva 1969;
Stępień Tadeusz, Maurycy Zajęcki, Komunistyczna czy Konfucjańska Partia Chin? Krytyka zbyt łatwych wyjaśnień. (w:) Globalna potęga Chin. Czynniki i perspektywy. Redakcja naukowa Joanna Marszałek-Kawa. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2014;
Study on the Sinisation History of Marxism. Library of Marxism Studies, Wuhan, China 2015;
Teoria naukowego komunizmu. Praca zbiorowa pod red. Jerzego Muszyńskiego. Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej. Warszawa 1979;
The Chinese Dream. New Progress in China’s Human Rights. Edited by China Intercontinental Press, Beijing, China, 2015;
Terrill Ross, Mao, bibliografia. Wydawnictwo ISKRY, Warszawa 2001;
Wektory zmian w polityce Chińskiej Republiki Ludowej w okresie rządów Xi Jinpinga. Redakcja naukowa Joanna Marszałek-Kawa, Mariusz Bidziński. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2018;
Wiktor Zbigniew, Chiny na drodze socjalistycznej modernizacji. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008;
Wiktor Zbigniew, Chińska wizja budowy socjalizmu w świetle materiałów XIX Zjazdu KPCh. (w:) Wektory zmian w polityce Chińskiej Republiki Ludowej w okresie rządów Xi Jinpinga. Wydawnictwo Adam Marszałek. Toruń 2018;
Wiktor Zbigniew, Wpływ Rewolucji Październikowej w Rosji na zmiany polityczno-ustrojowe w Azji. (w:) System polityczny i kultura prawna państw azjatyckich. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2018;
Wiktor Zbigniew B., Geneza i rozwój teorii naukowego komunizmu. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1986;
Wiktor Zbigniew B., Teoria komunizmu naukowego. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1986;
Wiktor Zbigniew, Mieczysław Rakowski, Rozwój i prognozy przyszłości Chin w zmieniającym się świecie. Dokąd zmierzają Chiny i świat. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2012;
Xi Jinping, Innowacyjne Chiny. Wydawnictwo „Kto jest Kim”, Warszawa 2015;
Xi Jinping, Referat Sprawozdawczy XVIII KC KPCh wygłoszony przez sekretarza generalnego, prezydenta Xi Jinpinga. (w:) XIX Krajowy Zjazd Komunistycznej Partii Chin, 18-24 października 2017 roku. Wydawnictwo „Kto jest Kim”, Warszawa 2018, s. 5 i n.
Xi Jinping, Secure a Decisive Victory in Building a Moderattely Prosperous Society in All Respects and Strive for the Great Success of Socialism with Chinese Characteristics 18, 10, 2017. http:www.chinadaily.com.cn/china/19thcpcnationalcongress/2017-11/04/content_34115212.htm;
Xi Jinping, The Governance of China, Foreign Lnguages Press, Beijing, China 2018, t.1, 2;
Zhang Weiwei, A New Equilibrium Of Power. The CPC’s strong leadership is key to China’s success. „Beijing Review” 19 X 2017, Nr 42, s. 13 i n.;
Zhao Yongsheng, Financial Reforms in China. From an Institutional View. Wydawnictwo China Renmin University Press. Beijing, China 2017;
Zheng Hangsheng, Li Yingsheng, Historia chińskiej socjologii. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń, bez daty wydania prawdopodobnie po 2008 r.
Przypisy:
1Liczne aspekty tych zagadnień podejmowane są przez coroczne Międzynarodowe Kongresy Azjatyckie w Toruniu.. Zob. w szczególności Globalna potęga Chin. Czynniki i perspektywy. Redakcja naukowa Joanna Marszałek-Kawa. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2014, s. 5.
2Więcej na ten temat zob. fundamentalna praca autorów chińskich Bai Shouyi, Yang Zhao, Gong Shuduo, Wang Guilin, Lu Zhenxiang, Fang Linggui, Zhu Zhongyu, Guo Dajun, An Outline History of China. Foreign Languages Press, Beijing 2002, s.16 i n.
3 Tamże , s. 98 i n. Por. też Jacques Pimpaneau, Chiny, kultura i tradycje. Wydawnictwo Akademickie DIALOG, Warszawa 2001, w szczególności s. 168 i n.
4Więcej na ten temat zob. Ross Terrill, Mao, biografia. Wydawnictwo ISKRY, Warszawa 2001, s. 78 i n.
5Mieczysław Rakowski, Przemiany i szanse socjalizmu (w konfrontacji z kapitalizmem od czasów Marksa po bliską przyszłość). Warszawa, kwiecień 2004 r., s. 88 i n.
6Deng Xiaoping, Wyzwalać myślenie , Poszukiwać prawdy w faktach, Jednoczyć się w patrzeniu w przyszłość. (w:) Deng Xiaoping, Chińska droga do socjalizmu. Wybór prac z lat 1956-1987. Książka i Wiedza, Warszawa 1988, s. 81 i n.
7Szczególnie trudnym i delikatnym problemem reform są przemiany w rolnictwie. Por. wnikliwe studium na ten temat Jiang Changyun, China in Transition: Agriculture, Rural Areas and Farmers. Anhui People’s Publishing House,Anhui, China, 2014, s. 7 i n.
8Deng Xiaoping, Przestrzegać czterech podstawowych zasad. (w:) Tenże, Chińska droga do socjalizmu…, op.cit., s. 99 i n.
9Zbigniew Wiktor, Chiny na drodze socjalistycznej modernizacji. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008, w szczególności część napisana przez prof. Mieczysława Rakowskiego, Rozwój Chin a świat., s. 259 i n.
10Niektóre aspekty tego zagadnienia przedstawiają Tadeusz Stępień i Maurycy Zajęcki, Komunistyczna, czy Konfucjańska Partia Chin? Krytyka zbyt łatwych wyjaśnień. (w:) Globalna potęga Chin. Czynniki i perspektywy. Redakcja naukowa Joanna Marszałek-Kawa. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2014, s. 59 i n.
11Więcej na ten temat zob. Marcel Granet, Cywilizacja chińska. Państwowy Instytut Wydawniczy. Warszawa 1973, s. 40 i n. Przydatnym źródłem dp studiowania filozofii starożytnych chińskich filozofów, w szczególności Konfucjusza jest chińska praca przetłumaczona na angielski pt. An Introduction To Chinese Classics: Confucianism, Taoism And Buddhism. Wydawcy: Li Ji, Wang Yueqing, Jiangsu People’s Publishing House, Beijing, China, 2014, s. 30 i n.
12Witold Rodziński, Historia Chin, Ossolineum, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk 1974, s. 58-61. Zob. też Konfucjanizm, Wielka Encyklopedia Powszechna, PWN, Warszawa 1963, t. 5, s.797.
13Historia Powszechna. Książka i Wiedza. Warszawa 1964, t. 2, s. 501.
14Konstanty Grzybowski, Nicolo Macchiavelli, Książę, Warszawa 1970. Zob. tez Marta Baranowska, Cel uświęca środki, czyli Nicolo Macchiavellego rozważania o władzy. Toruń 2018.
15W. Rodziński, Historia Chin…, op.cit., s. 65. Nowatorską interpretację historii Chin, w szczególności przywództwa i władzy państwowej w Chinach (na tle rozwoju konfucjanizmu) przedstawia Jerzy Sielski, Polityczne wzory przywództwa i władzy w Chinach. (w:) Wektory zmian w polityce Chińskiej Republiki Ludowej w okresie rządów Xi Jinpinga. Redakcja naukowa Joanna Marszałek-Kawa, Mariusz Bidziński. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2018, s. 202 i n.
16W. Rodziński, Historia Chin…, op.cit., s. 69-70. Więcej na temat taoizmu i jego stosunku do konucjanizmu zob. Chińskie ABC. Pod redakcją Li Weida, przy współudziale Yin Xiangfenga. Wydawnictwo Poligraf, Brzezia Łąka 2016, s. 205 i n.
17W.Rodzińskie, Historia Chin…,op.cit., s. 72.
18W.Rodziński, Historia Chin…, op.cit., s. 71.
19Historia Powszechna…, op.cit., s. 539-541.
20Wielka Encyklopedia Powszechna…, op.cit., s. 797. Więcej na ten temat powiązań konfucjanizmu z innymi kierunkami filozoficznymi zob. W. Rodziński, Historia Chin,…op.cit. s. 62.
21Zheng Hangsheng, Li Yingsheng, Historia chińskiej socjologii. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń, po roku 2008, s. 125-126.
22Podaję za Najnowsza historia Chin 1917-1976. Książka i Wiedza, Warszawa 1976, s. 78. Zob. też A.Kość, Prawo a etyka konfucjańska w historii myśli prawnej Chin. Lublin 1998; T.Czarnik, Starożytna filozofia chińska. Kraków 2001: Feng Youlan, Krótka historia filozofii chińskiej. Warszawa 2001.
23Najnowsza historia Chin…, op.cit., s. 214.
24Jonathan Fenby, Chiny. Upadek i narodziny wielkiej potęgi. Wydawnictwo Znak, Kraków 2009, w szczególności s. 311 i n.
25Więcej na ten temat zob. Zheng Hangsheng, Li Yingsheng, Historia chińskiej socjologii…, op.cit., w szczególności rozdz. 3 Wprowadzenie marksistowskiej socjologii…, op.cit., s. 125 i n.
26Waldemar J. Dziak, Jerzy Bayer, Mao. Zwycięstwa, nadzieje, klęski. Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk. Collegium Civitas. Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2007, s. 9 i n.
27Por.Mao Tse-Tung, Dzieła Wybrane, Książka i Wiedza, Warszawa 1953-4, t.1, 2.,3.
28Więcej na ten temat zob. Zbigniew Wiktor, Wpływ Rewolucji Październikowej w Rosji na zamiany polityczno-ustrojowe w Azji. (w;) System Polityczny i kultura prawna państw azjatyckich. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2018, s. 9-66.
29Por. Ross Terrill, Mao, biografia. Wydawnictwo Iskry, Warszawa 2001, s. 95 i n.
30Wyniki badań Fei Xiaotanga, Rural China , Shanghai OBSERVERS’ Publishing House, 1948, podaje za Zhang Hangsheng, Li Yingsheng, Historia chińskiej socjologii. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń bez roku wdania, prawdopodobnie po 2008, s.278 i n.
31Mao Tse-tung, Pozycja Komunistycznej Partii Chin w wojnie narodowej (październik 1938). (w:) Mao -Tse-tung, Dzieła Wybrane, Książka i Wiedza, Warszawa 1954, t. 2, s. 294-295.
32Tamże, s. 296.
33Mao Zedong, O nowej demokracji, styczeń 1940 roku. (w:) Wyjątki z dzieł Przewodniczącego Ma o Tse-tunga.( Czerwona książeczka), Wrocław 2005, s.30.
34Mao Zedong, Przemówienie na jubileuszowej sesji Rady Najwyższej ZSRR z okazji 40-tej rocznicy Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej (6 listopada 1957 roku). (w:) Wyjątki z dzieł…, op. cit, s. 32-33.
35Mao Zedong, Rewolucja chińska i Komunistyczna Partia Chin (grudzień 1939 roku). (w:) Wyjątki z dzieł…, op.cit., s. 33-34.
36Mao Zedong, Przemówienie na Najwyższej Konferencji Państwowej (25 stycznia 1956 roku). (w:) Wyjątki z dzieł…, op.cit., s. 3.
37Mao Zedong, O zagadnieniach uspółdzielczenia rolnictwa (31 lipca 1955 roku). (w:) Wyjątki z dzieł…, op.cit., s. 35.
38Mao Zedong, Przemówienie na ogólnokrajowej naradzie Komunistycznej Partii Chin, poświęconej pracy propagandowej (12 marca 1957 roku). (w:) Wyjątki z dzieł…, op.cit., s.37.
39Mao Zedong, O właściwym traktowaniu sprzeczności w łonie ludu (27 lutego 1957 roku). (w:) Wyjątki z dzieł…, op..cit., s. 51-52.
40Mao Zedong, O demokratycznej dyktaturze ludu (30 czerwca 1949 roku), (:) Wyjątki z dzieł…,op.cit., s. 52-53.
41Tamże, s. 53-54.
42Mao Zedong, Rewolucyjne siły całego świata, łączcie się do walki przeciwko imperialistycznej agresji (2 listopad 1948), (w:) Wyjątki z dzieł…, op.cit, s. 1-2.
43Tamże, s. 2,
44Mao Zedong, Przemówienie na naradzie pracowników kadrowych rejonu wyzwolonego Szansi-suijuan (1 kwietnia 1948 roku). (w:) Wyjątki z dzieł…, op.cit., s. 8.
45Mao Zedong, Rewolucja chińska a Komunistyczna Partia Chin (grudzień 1938 roku).(w:) Wyjątki z dzieł…, op.cit., s. 11.
46Przemówienie na naradzie w Jenanie, poświęconej zagadnieniom literatury i sztuki. (maj 1942). (w:) Wyjątki z dzieł…, op.cit., s. 202.
47Mao Zedong, O właściwym traktowaniu sprzeczności w łonie ludu. (27 lutego 1957 roku). (w:) Wyjątki z dzieł…, op.cit., s. 22-23.
48Mao Zedong, Przemówienie na ogólnokrajowej naradzie Komunistycznej Partii Chin poświęconej pracy propagandowej (12 marca 1957 roku). (w:) Wyjątki z dzieł…, op.cit., s. 25-26.
49Mao Zedong, O właściwym traktowaniu sprzeczności w łonie ludu (27 lutego 1957 roku). (:w:) Wyjątki z dzieł…, op.cit., s. 60-61.
50O pozycji i roli Mao Zedonga w historii Chin, głównie w XX w. zob. fundamentalne dzieło autora rosyjskiego Aleksandra Pancova, Mao Czedun, Wydawnictwo Molodaya Gvardiya, Moskva 2007, s. 6-868; Zob. też F.M. Burłackij, Mao Czedun, Wydawnictwo dom „RIPOL KLASSIK”, Moskva 2003, s. 5-255.
51Zob. w szczególności Li Zhisui, Prywatne życie Przewodniczącego Mao. Wydawnictwo Philip Wilson-Warszawa 1996, s. 332 i n.
52Ross Terrill, Mao… op.cit, s. 222 i n.
53Zbigniew Wiktor, Chiny na drodze socjalistycznej modernizacji. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008, w szczególności część napisana przez prof. M. Rakowskiego, s. 266 i n.
54Mieczysław Rakowski, Przemiany i szanse socjalizmu. (w konfrontacji z kapitalizmem od czasów Marksa po bliską przyszłość). Warszawa, kwiecień 2004, s. 88.
55Dane podaję za M. Rakowskim, przytoczone w pracy Zbigniew Wiktor, Chiny na drodze socjalistycznej modernizacji. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008, s. 270.
56Cyt. według: Najnowsza historia Chin…, op.cit., s. 717 i 728.
57V.Holubnychy, Ma Tse-tung’s Materialistic Dialectics. (w:) The China Quarterly”, lipiec-sierpień 1964, Nr 19, s. 17. Cyt. za Najnowsza historia Chin…, op.cit., s. 703, przypis. Te dane potwierdzone zostały później przez dwóch autorów radzieckich, Zob. M.L Słutajski i W. G. Gieorgijew, Antimarksistskaya sucznost’ fifosowskich wzgladow Mao Tse-tunga. Moskwa 1969, s. 50-51.
58Najnowsza historia Chin…op.cit., s. 637. Tę opinię potwierdzał, o czym wcześniej wspomniano, dr Li Zhisui, Prywatne życie Przewodniczącego Mao…, op.cit., s. 357 i n.
59Najnowsza historia Chin…,op.cit., s. 668.
60Cyt. za Li Zhisui, Prywatne życie…, op.cit., s. 398.
61Tamże, s. 585
62Deng Xiaoping, Przestrzegać czterech podstawowych zasad. (w:) Deng Xiaoping, Chińska droga do socjalizmu. Kdiążka i Wiedza, Warszawa 1988, s. 114 i n.
63Deng Xiaoping, Przemówienie wygłoszone na rozszerzonym posiedzeniu Biura Politycznego KC KPCh 18 sierpnia 1980 r. (w:) Deng Xiaoping, Chińska droga do socjalizmu…, op. cit., s. 251.
64Mieczysław Rakowski, Przemiany i szanse socjalizmu…,op.cit., s. 122 i n.
65Szerzej na ten temat zob. Zbigniew Wiktor, Mieczysław Rakowski, Rozwój i prognozy przyszłości Chin w zmieniającym się świecie. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2012, s. 66 i n. Zob też Mieczysław Rakowski, Przemiany i szanse socjalizmu…, op.cit., s. 124 i n.
66Różne aspekty tych zagadnień podejmują autorzy książki pt. Wektory zmian w polityce Chińskiej Republiki Ludowej w okresie rządów Xi Jinpinga. Red. naukowa Joanna Marszałek-Kawa, Mariusz Bidziński, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2018, s. 9 i n.
67Zbigniew Wiktor, Chiny na drodze socjalistycznej modernizacji…, op. cit, s. 272.
68Tamże, s. 183, s. 247.
69Mieczysław Rakowski, Przemiany i szanse socjalizmu…, op. cit, s. 123.
70Tamże.
71Tamże, s. 123-124. Zob. też Zbigniew Wiktor, Chiny na drodze socjalistycznej modernizacji…, op.cit., s. 272. Deng Xiaoping, Przestrzegać czterech podstawowych zasad. (w:) Deng Xiaoping, Chińska droga do socjalizmu. Wybór pism 1956-1987. Książka i Wiedza, Warszawa 1988, s. 99, a w szczególności 106 i n.
72Więcej na ten temat zob. Zbigniew Wiktor, Chińska wizja budowy socjalizmu w świetle materiałów XIX Zjazdu KPCh. (w;) Wektory zmian w polityce Chińskiej Republiki Ludowej w okresie rządów Xi Jinpinga. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2018, s. 27 i n.
73Zbigniew Wiktor, Chiny na drodze socjalistycznej modernizacji…, op.cit., s. 305.
74Nowe aspekty tego historycznego procesu ekonomiczno-politycznego przedstawiają Mieczysław Rakowski i Piotr Ciszewski, Kres światowej hegemonii USA i świt bezklasowej historii świata. Warszawa, styczeń 2019. Manuskrypt komputerowy (29 stron), krążący także w Internecie.
75Więcej na ten temat zob. Catalyst For Renewal. Dialogue between Asian civilisations pools wisdom for a better shared future. „Beijing Review”, 21 V 2019, Nr 21, s. 12-16.
76Więcej na temat popularyzacji wiedzy o chińskich klasycznych filozofach zob. An Introduction to Chinese Classics: Confucianism, Taoizm And Buddhism…,op.cit. w szczególności s. 30 i n.
77Xi Jinping, The Governance of China. Foreign Languages Press, Beijing, China, 2018, t. 1, s. 37 i n.
78Z wcześniejszych autorów, którzy analizowali społeczno-polityczną i filozoficzną doktrynę maoizmu zob. Józef Borgosz, Próba filozoficznej analizy maoizmu. (w:) Chińska Republika Ludowa. Ideologia, Polityka, Gospodarka. Opracowali J.Borgosz, E.Krawczyk, S.Łysko, J.Muszyński, J.Sokół, A.Żebrowski, Wojskowa Akademia Polityczna im. F.Dzierżyńskiego, Warszawa 1979, s. 45-110.
79Josef Gregory Mahoney, Marx and Confucius, The intersections between communism and datong. „Beijing Review” 10 V 2018, Nr19, s. 32-33.
80Tamże, s. 32.
81Więcej na temat początków marksizmu w Chinach zob. Zheng Hangsheng, Li Yingsheng, Historia chińskiej socjologii. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń (po 2008r.), s.. 125 in.
82Xi Jinping, The Governance of China…, op.cit., s. 7 i n.: Ji Jing, Catalyst For Renewal. Dialogue between Asian civilisations pools wisdom for a better shared future. „Beijing Reviw” 23 V 2019 r., Nr 21, s. 12-15. Zob. też, Asian Governance Synergy. „Beijing Review” 23 V. 2019 r., Nr 21, s. 16-17.
83Więcej na ten temat zob. Badania nad strukturami społecznymi podejmowane przez szkołe marksistowską. (w:) Zheng Hangsheng, Li Yingsheng, Historia chińskiej socjologii…, op.cit., s. 301 i n.
84Zob. Deng Xiaoping, Wyzwalać myślenie, poszukiwać prawdy w faktach, jednoczyć się w patrzeniu w przyszłość. Przemówienie wygłoszone na końcowej sesji centralnej konferencji roboczej przed III Plenum KC 13 grudnia 1978 roku. (w:) Deng Xiaoping, Chińska droga do socjalizmu. Wybór prac z lat 1956-1987. Książka i Wiedza, Warszawa 1988, s. 81 i n.
85Por. Li Junru, What Do You Know About the Communist Party of China.. Foreign Languages Press, Beijing, China 2018, s. 2 i n.
86Pewne aspekty tych zagadnień podejmuje Zhang Weiwei, A new Equilibrium Of Power. The CPC’s strong leadership is key to China’s success. „Beijing Review” 19 X 2017, Nr 42, s. 13-15, w szczególności znaczenia XIX Kongresu KPCh.
87Konfucjusz, Dialogi, Lun Yu, Część Pierwsza. Wydawnictwo HACHETTE, Kielce 2008, s. 611.
88Konfucjusz, Dialogi….op.cit., s.355, s. 510.
89Karol Marks, Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne z 1844 r. (w:) Karol Marks, Fryderyk Engels, Dzieła. Książka i Wiedza, Warszawa 1976, t.1, s. 577.
90Tamże.
91F.Engels, K,Marks, Święta rodzina czyli krytyka krytycznej krytyki . Przeciwko Brunonowi Bauerowi i spółce. (w:) Karol Marks, Fryderyk Engels, Dzieła. Książka i Wiedza Warszawa 1979, t. 2 , s. 3 i n.
92Karol Marks i Fryderyk Engels, Ideologia niemiecka, Krytyka najnowszej filozofii niemieckiej w osobach jej przedstawicieli Feuerbacha, B.Bauera i Stirnera, tudzież niemieckiego socjalizmu w osobach różnych jego proroków.(w:) Dzieła. Książka i Wiedza, Warszawa 1975, t. 3, s. 9 i n.
93Tamże, s. 36. Na temat etapów kształtowania się myśli o naukowym komunizmie zob. Zbigniew B.Wiktor, Geneza i rozwój teorii naukowego komunizmu. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1986, s. 11 i n.
94K. Marks, F.Engels, Ideologia niemiecka…, op.cit., s. 37.
95Tamże, s. 38.
96K. Marks, F. Engels, Manifest Komunistyczny, (w:) K.Marks, F.Engels, Dzieła. Ksiązka i Wiedza, Warszawa 1962, t. 4, s. 536.
97Tamże.
98Tamże, s. 535.
99Tamże, Manifest Komunistyczny…, op.cit. s. 535-536,
100Szerzej na ten temat zob. David Priestland, Welt- Geschichte des Kommunismus. Von der Franzoesischen Revolution bis heute. Siedler Verlag, Muenchen, s. 51 i n.
101Historia drugiej Międzynarodówki. Praca zbiorowa Instytutu Historii Akademii Nauk ZSRR. Książka i Wiedza, Warszawa 1978, t. 1. w szczególności s. 157 i n. i t. 2. s. 501 i n.
102Por. Jerzy Muszyński, Teoria przechodzenie of kapitalizmu do komunizmu. (w:) Teoria naukowego komunizmu. Praca zbiorowa pod red. naukową Jerzego Muszyńskiego. Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1979, s. 182 in.
103Więcej na ten temat zob. wnikliwe studium uczonych chińskich z Uniwersytetu Wuhan pt. Studia o Sinicyzacji Historii Marksizmu (Study on the Sinicization History of Marxism. Library of Marxism Studies, Wuhan 2015, s. 1-537, po chińsku.
104Por. w szczególnościXi Jinping, Szecure a Decisive Victory in Building a Moderattely Prosperos Society in All Respects and Strive for the Great Success of Socialism with Chinese Characteristics for a New Era. Delivered at the 19th National Congress of the Communist Party od China, 18,10,2017. http:/www.chinadaily.com.cn/china/19thcpcnationalcongess/2017-11/04/content_34115212.htm.
105Więcej na temat chińskiej koncepcji budownictwa socjalistycznego w XXI wieku zob. Zbigniew Wiktor, Chińska wizja budowy socjalizmu w świetle materiałów XIX Zjazdu KPCh. (w:) Wektory zmian w polityce Chińskiej Republiki Ludowej w okresie rządów Xi Jinpinga. Redakcja naukowa Joanna Marszałek-Kawa, Mariusz Bidziński. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2018, s. 27-137.
Znakomity artykuł, pokazuje rozumienie marksizmu z innej strony, której się udało osiągnąć marzenia klasyków takie jak, zbudowanie potężnego państwa, możliwość wyjątkowego rozwoju nieznanego wcześniej całej historii świata, budowania świadomie i celowo dobrobytu setek milionów mas, przodownictwa światowego w nauce i technologii.
Rozpowszechniony dogmatyzm w ocenie Marksa i jego kontynuatorów, wszystko to u nas przyczynia się do niepochlebnych ocen chińskiego marksizmu. Myślę, że wynika to również z nierozumienia ewolucji kultury ludzkiej. Kultury ludzkiej obejmującej to wszystko co od początku swego istnienia stworzył człowiek, a więc i nauki, zasobu wiedzy, teorii wszelkiego rodzaju. Zasługą Engelsa i Marksa było, że jako pierwsi pokazali, że nie tylko świat materialny (ożywiony i nieożywiony) można badać naukowo ale również można tak badać świat społeczny. Że można stworzyć teorie spójne dla obu tych światów. Byli Darwinem i zarazem Newtonem świata społecznego, starali się określić nie tylko genezę tego świata ale też odkryć prawa nim rządzące, a co może i ważniejsze, zasady pomocne w jego poznaniu i zrozumieniu oraz zmienianiu. I to właśnie jest istotą marksizmu – dialektyka – „ogólna teoria rozwoju, czyli nauka badająca prawidłowości wspólne wszelkim konkretnym procesom przemian i rozwoju w świecie (a więc w przyrodzie, w życiu ludzkim, indywidualnym i społecznym życiu duchowym).” Tak napisał o dialektyce J. Ładosz w „Materializmie dialektycznym”. O całej reszcie ich dorobku możemy spokojnie zapomnieć. Newton, Darwin i Marks nie byli i nie są ostatecznym etapem ewolucji ale choć nie można tylko w oparciu o nich cokolwiek budować to bez nich też by się nie dało. Gdzieś tam był i Konfucjusz. Trzeba tylko pamiętać o rzeczy najważniejszej – o kontekście czasowym, historycznym. I jeszcze jedno, obie ewolucje opierają się o dobór naturalny.
Bardzo dobrym tu będzie cytat z artykułu: „Deng Xiaoping stale podkreślał, że fakty są podstawą jego myślenia i polityki. Sięgał więc w tym względzie do tradycji nie tylko marksistowskiej, także konfucjańskiej, która postrzegała nie tylko fakty, także realia jako podstawę postrzegania życia i jego oceny.” Stara prawda, że to nie teorie tworzą rzeczywistość lecz rzeczywistość tworzy teorie. Chciałoby się powiedzieć, to dlatego komuniści chińscy mają tyle sukcesów gdy nasi (Zachodu) nie rozumiejąc rzeczywistości taplają się bagnie absurdów.
Charakterystyczna jest w europejskim postrzeganiu marksizmu niecierpliwość oczekiwania socjalizmu czy komunizmu. Tworzy to dysonans z długoletnimi terminami o których mówi się w Chinach. A przecież Engels w „Sprawach społecznych dla Rosji” w 1875 roku już pisał: „Dopiero na pewnym, a w naszych dzisiejszych warunkach nawet na bardzo wysokim stopniu rozwoju społecznych sił wytwórczych staje się możliwe podniesienie produkcji do takiego stopnia, że zniesienie różnic klasowych może stanowić istotny postęp i że może ono być trwałe i nie spowoduje zastoju czy nawet regresu w społecznym sposobie produkcji.”
Zaletami chińskich marksistów, o których często pisze autor, są odrzucanie dogmatyzmu, badanie rzeczywistości, ocena swoich działań i niebanie się wykazywania swoich błędów. Marks i Engels również zdawali sobie sprawę ze swoich błędów, w końcu pół wieku działalności rewolucyjnej pozbawione było sukcesów. Spójrzmy na Manifest Komunistyczny, na przedmowę do wydania niemieckiego z roku 1872 napisaną w Londynie przez Marksa i Engelsa. Jest tam takie zdanie, które według nich zostało napisane po przemyśleniu ostatnich 25 lat doświadczeń rewolucyjnych, a powinno się znaleźć w II rozdziale Manifestu traktującym o posunięciach rewolucyjnych: „W szczególności Komuna dowiodła, że klasa robotnicza nie może po prostu objąć w posiadanie gotowej machiny państwowej i uruchomić jej w swych własnych celach”.
Chciałbym tu zwrócić uwagę na podkreślenie w nim pierwszoplanowej roli państwa, państwa w leninowskim i marksowskim rozumieniu (w końcu aktualnym również obecnie). To od zdobycia państwa, „zburzenia biurokratyczno-wojskowej machiny państwowej” (Marks) powinna się zacząć rewolucja proletariacka. Taką poprawkę wnieśli by Marks i Engels do Manifestu, gdy tymczasem „nasi marksiści” stawiają na pierwszym miejscu odebranie środków produkcji co przyczyniło się do niezliczonych ofiar i tragedii. Lenin to zauważył, rozumiał to i wprowadził w życie a w swojej, jednej z najważniejszych prac – „Państwo a rewolucja”, w III rozdziale napisał: „Rzecz nader charakterystyczna, że właśnie ta istotna poprawka została wypaczona przez oportunistów i sens jej na pewno nie jest znany dziewięciu dziesiątym, jeżeli nie dziewięćdziesięciu dziewięciu setnym spośród czytelników „Manifestu Komunistycznego”.
Przy okazji, Lenin nie głosił światowej rewolucji, doskonale wiedział w którym kraju mogła się ona udać (dot. fragmentu artykułu : „ale leninowska teza o zwycięstwie „światowej rewolucji” nie sprawdziła się i kierownictwo WKP(b) na czele ze Stalinem zdecydowało się na kontynuację rewolucji i budowę podstaw socjalizmu w jednym kraju”). Zwycięstwo rewolucji ogólnoświatowej mogło pojawiać się w hasłach, w broszurach propagandowych. Na resztę świata miał czas przyjść po umocnieniu się nowego państwa. I jak widać przyszedł.
Kto ma państwo ten ma władzę, kto ma władzę ten ustala warunki gry. Właśnie – warunki gry, czyli siły wytwórcze i stosunki produkcji. Cel jest jeden, jest nim podniesienie warunków życia grupy, która zdobyła państwo. Tu nie może być ustępstw, tu cel uświęca środki. Chiny od początku idą taką drogą. „Nieważne, czy kot jest czarny, czy biały. Ważne, aby łowił myszy.”
W tym miejscu muszę jeszcze raz z dużym uznaniem ocenić artykuł prof. Wiktora w części opisującej tę drogę. Pokazuje tu wyraźnie prawidłowe rozumienie przez przywódców Chin Marksa i Lenina. Mao zdobył dla ludu państwo i mimo niesłychanych trudności umocnił je i zabezpieczył przed zewnętrznymi wrogami, przygotowywał społeczeństwo do nowych zadań..
Słusznie zauważa autor pisząc o „rewolucji kulturalnej” powołując się na Rakowskiego: „Na ogół „rewolucja kulturalna” w Chinach jest traktowana jako okres chaosu, ale miała ona ważny plus, gdyż, jak pisze Rakowski, „rozkołysała ona masy, co mimo elementów anarchizmu politycznego i wywołanego chaosu gospodarczego, wzmocniło w nich poczucie należnych im praw ekonomicznych, socjalnych i politycznych, tj. tego, że to one są gospodarzem kraju i że polityka partii , aby być przez nie akceptowana, musi uwzględniać przede wszystkim ich interesy i być z nimi uzgadniana”
Chciałbym jeszcze zwrócić uwagę na sposób prowadzenia polityki przez Chiny, a tak naprawdę przez cały ówczesny obóz „socjalistyczny”. Wielu współczesnych komentatorów zwraca uwagę na popularność nauk „Sztuki wojny” Sun Tzu . Autor artykułu nie wspomina o tym. Jeśli doda się powyższe koncepcje i zasady Tzu do obsesyjnego stosowania prze służby (państwo) ZSRR gier opartych o sterowanie percepcją to niektóre wydarzenia wyglądają inaczej. Pamiętam gdy w latach 60. nasłuchiwałem „Radia Pekin” podającego wiadomości i komentarze po odegraniu „Wschód jest czerwony” oczerniające ZSRR. W roku 69 doszło do symulacji „walk” nad Ussuri, cel wydaje sie jasny, zarzucenie przynęty dla USA, co się udało, 2 lata później Nixon spotkał się z Mao. W następnych latach ZSRR przejął na siebie cały ciężar konfrontacji z Zachodem dając Chinom możliwość uśpienia zachłannych kapitalistów czego oni dzisiaj nie mogą sobie wybaczyć.
Dzisiaj przeniesienie wojny w sferę informacyjną uczyniło walki bardziej wyrafinowane i politykę niezrozumiałą dla społeczeństw. Przypadek Ussuri był i jest wielokrotnie powtarzany.
Jak jest dzisiaj, można się domyśleć albo zaczekać na okazanie.
Na koniec jeszcze jeden cytat.
„Innymi słowy, nauczyć się stosować marksizm odpowiednio do właściwości Chin – oto zadanie, jakie cała partia powinna jak najszybciej zrozumieć i spełnić. Trzeba skończyć z zamorskimi szablonami i mniej się zajmować czczą i abstrakcyjną paplaniną. Dogmatyzm trzeba złożyć do archiwum, a przyswoić sobie chiński styl i chińskie zwyczaje, świeże i żywe, przyjemne dla ucha i radosne dla oka ludu chińskiego.”
Dziękuję, pozdrawiam.