(…) Niedostatek uznanych kryteriów kwalifikacyjnych uniemożliwia najczęściej rozstrzygnięcie, czy dany filozof powołujący się na Marksa jest, czy nie jest mar­ksistą. Toczona w 1968 r. dyskusja na łamach „Współczesności” pod hasłem „marksiści i niemarksiści” w niewielkim niestety stopniu przyczyniła się do rozjaśnienia tej sprawy. Ponieważ w pracy tej [„Filozofia Althussera” – przyp. red.] zajmuję się marksizmem, nie­ zbędne będzie krótkie wyjaśnienie, jakie kryteria „bycia marksistą” zostały w niej przyjęte.

Gdy mówię o kryteriach kwalifikacji poglądów filozoficznych, mam na myśli przede wszystkim sytuację istniejącą od wielu lat w filozofii marksistowskiej (choć oczywiście zdaję sobie sprawę, że problem owych kryteriów jest niepo­równanie szerszy). Sprawa byłaby zupełnie prosta, gdyby istniały: z jednej stro­ny, skończony zbiór tez, teorii, zasad, metod itd. filozofii marksistowskiej, z dru­giej zaś, obiektywne i bezsporne „metody kontroli zgodności” rozmaicie przecież formułowanych poglądów z tym właśnie zbiorem tez, teorii, zasad itd. Marksi­stami byliby wówczas ci wszyscy, których poglądy przy użyciu owych metod sprawdzone okazywałyby się zgodne z owym zamkniętym zbiorem tez itd. W przypadku konkretnych systemów filozoficznych lub tzw. całokształtów poglądów należących do historycznej przeszłości sprawa się o tyle upraszcza, że ma­my wówczas do czynienia ze skończonym, niezmiennym już zbiorem wypowiedzi, który można jakoś usystematyzować i skanonizować. W odniesieniu do marksi­zmu dotyczy to np. teoretycznych dzieł jego klasyków (Marks, Engels, Lenin itd.). Jednakże i w tym przypadku pozostaje otwarty problem drugi: problem obiektywnych i uzgodnionych metod kontroli zgodności (czyichkolwiek poglądów z poglądami klasyków).

Ale przecież filozofia marksistowska jako nauka nie jest i nie może być zamkniętym zbiorem twierdzeń, teorii itd. W związku z tym — nawet gdyby istniały wspomniane metody kontroli zgodności — poszczególne poglądy głoszo­ne obecnie przez jej zwolenników nie mogłyby być sprawdzane przez porówna­nie z poglądami klasyków! Tego rodzaju usiłowanie (spotykane w historii mar­ksizmu) podważałoby zasadność pojmowania filozofii marksistowskiej jako nauki. Któraż nauka sięga do swojej teoretycznej przeszłości po to, ażeby udowodnić wartość poznawczą aktualnych twierdzeń przez wskazanie, iż są one ściśle zgodne z twierdzeniami minionymi?! Jedynym kryterium wartości jej twierdzeń jest praktyka (w najrozmaitszych swoich formach). Podobnie w filozofii mar­ksistowskiej kryterium wartości poznawczej jej tez i koncepcji jest historyczna praktyka społeczna.

Dążąc do stwierdzenia, że miarą wartości poznawczej teorii, tez, pojęć itd. filozofii marksistowskiej jest historyczna praktyka społeczna, pozornie tylko odszedłem od pytania początkowego: jakie są kryteria kwalifikacji poglądów filozoficznych na marksistowskie i niemarksistowskie? W rzeczywistości zbli­żyłem się, jak myślę, do sformułowania jednego z podstawowych kryteriów. Przy założeniu (nie twierdzę przy tym, iż jest to jedyne założenie przyjmowane przez marksistów), że filozofia marksistowska jest nauką, tylko te poglądy fi­lozoficzne, które posiadają wysoką wartość poznawczą (tj. są naukowe), można uznać za marksistowskie. Jest to kryterium bardzo ogólne i skomplikowane (trzeba bowiem uprzednio rozwikłać wiele zagadnień związanych z określeniem nauki, z jej klasowym charakterem, itd.), tym niemniej jest to niemal jedyne w naszej epoce kryterium bezsporne. Dzięki niemu odpada potrzeba rozpatrywania filozofii marksistowskiej jako zamkniętego zbioru tez, zgodność z którym (sprawdzana za pomocą takich lub innych metod) miałaby być miernikiem „bycia marksistą”. Zatem marksistą jest nie ten, kto literalnie powtarza klasy­ków marksizmu lub powołuje się na nich, lub „wyprowadza” swoje poglądy z ich poglądów; marksistą jest ten, kto w naukowy sposób rozwija naukową teorię marksizmu, poddając ją bezustannie rozmaitym sprawdzianom praktyki społecznej.

Fakt, iż filozofia marksistowska ma długą już przeszłość historyczną, ułat­wia znalezienie pewnych praktycznych, doraźnych kryteriów kwalifikacji poglą­dów na marksistowskie i niemarksistowskie. Oto skoro filozofia ta jest nauką (zbiorem powiązanych z sobą tez, teorii, metod naukowych itd.), społeczno-historyczna praktyka, która przez przeszło wiek poddawała ją sprawdzianom (w działaniu naukowym, społecznym, w walce klasowej itd.), wyselekcjonowała pewne quantum jej tez, teorii i metod, które okazały się najbardziej adekwat­nym (przy danym poziomie praktyki i poznania) odbiciem rzeczywistości i naj­doskonalszym narzędziem badania i przekształcania tej rzeczywistości. Są to przede wszystkim tezy będące ogólnofilozoficznymi założeniami nauki oraz me­tody zapewniające najwyższą sprawność działania, największą skuteczność po­znawczą itd. (na danym poziomie praktyki i poznania). Praktycznie biorąc, w historii marksizmu są to tezy najczęściej głoszone przez marksistów i metody najpowszechniej aprobowane.

Można zarzucić, że jest to kryterium socjologiczne, statystyczne itd. I tak jest istotnie. Nie oznacza to jednak, że nie ma ono żadnej wartości praktycznej. Wartość ta zasadza się na przekonaniu, że najdłużej utrzymują się te poglądy, których wartość i cenność poznawcza są największe. Zaś utrzymywać się długo (sprawdzać się w praktyce) to zdobywać zwolenników, tj. tych którzy odtąd będą poglądy te rozwijać teoretycznie, będą ich bronić. A zatem być marksistą — z praktycznego punktu widzenia — to tyle, co rozwijać i bronić tez, teorii i metod, których teoretyczna geneza sięga dzieł klasyków marksizmu (a niekie­dy i dalej), a których wysoka wartość poznawcza umożliwia im historyczne sprawdzanie się w praktyce i pozyskiwanie coraz to nowych zwolenników.

Problem „bycia marksistą”, problem kwalifikacji poglądów na niemarksi­stowskie i marksistowskie jest znacznie szerszy, ale — praktycznie biorąc — niekiedy również prostszy. Marksizm bowiem to nie tylko filozofia (nauka), lecz także wspierająca się na niej ideologia: ideologia określonej klasy spo­łecznej — proletariatu. Nie zatrzymując się na rozważaniach, „czym jest ideologia proletariatu”, myślę, że można zaryzykować następujące ogólne kryte­rium „bycia marksistą”: być marksistą to tyle, co bronić w teorii i praktyce klasowych interesów klasy robotniczej, a więc w konsekwencji aktywnie ucze­stniczyć w przekształcaniu świata w społeczeństwo bezklasowe.

Zdaję sobie sprawę, że przedstawione uwagi są zaledwie próbą (mocno nie­ kompletną i ogólnikową) zasygnalizowania drogi wybrnięcia z teoretycznych zawiłości problemu kryteriów kwalifikacji poglądów na marksistowskie i nie­marksistowskie. Przytoczyłem je po to, by wskazać, że poszukiwania ich po­winny się stać przedmiotem odpowiednich badań. Przeprowadzenie takich ba­dań powinno stworzyć barierę dla dowolności ocen, barierę szermowania epite­tami i powierzchownymi osądami. Naczelnym zadaniem nauki jest poznanie rze­czywistości, a wyważone i przemyślane uporządkowanie poglądów (również fi­lozoficznych) celowi temu może jedynie pomóc. (…)

Romuald Łoziński

Pierwodruk: Romuald Łoziński, Filozofia Althussera, Wrocław 1977, ss. 9-11.