Relacje Kautsky’ego z Engelsem rozpoczęły się w 1881 roku. Wyjaśniając, Kautsky poprzedza zbiór listów krótkim szkicem własnego rozwoju, pokazując wielki wpływ Engelsa na ukształtowanie Kautsky’ego. Sama korespondencja nie może wiele wnieść. Zawiera niewiele kwestii teoretycznych. Rzuca więcej światła na historię [Niemieckiej] Partii Socjaldemokratycznej. Kautsky odnosi się do Marksa i Engelsa w typowy socjaldemokratyczny i filisterski sposób, jako do „wielkich mistrzów”, „Olimpijczyków”, „Boga Gromów” itp., których ma się stać sukcesorem. Wkrótce po ich pierwszym spotkaniu znalazł się sam na sam z Engelsem. Wkrótce wypił piwo z Mistrzem. Kautsky był niezwykle zaszczycony, „że Marks nie przyjął go w ten sam zimny sposób, w jaki Goethe przyjął swojego młodego kolegę Heinego”. Uczeń szanuje mistrza, ponieważ widzi w sobie przyszłego mistrza.

Uwagi Engelsa na temat ówczesnych kwestii politycznych, przedstawione w tych listach, często stoją w rażącej sprzeczności z późniejszym rozwojem faktów; niemniej jednak zostaną one wykorzystane jako polityczne drewno na rozpałkę. Na przykład jego idee dotyczące kwestii nacjonalistycznego ruchu niepodległościowego nie pozostają daleko w tyle za leninowską polityką nacjonalistyczną i nie są już możliwe do utrzymania w naszych czasach. Jakie może być dzisiaj – lub jakie mogło być w czasach Engelsa – znaczenie następujących słów: „Historycznie niemożliwe jest dziś, aby wielki naród szczerze dyskutował o swoich wewnętrznych problemach, dopóki brakuje mu narodowej niepodległości … Irlandczycy i Polacy są najbardziej internacjonalistyczni, gdy są nacjonalistami” (2:7:82). Jeśli prawdą jest, że nacjonalizm przyczynił się do ogólnego rozwoju współczesnego społeczeństwa, prawdą jest również, że stanowił i stanowi element reakcyjny. To podwójne znaczenie ruchu nacjonalistycznego jest wykluczone w jednostronnym osądzie Engelsa.

Od 1883 r., jak pisze Kautsky, Engels uważał go i Bernsteina za „godnych zaufania przedstawicieli teorii marksistowskiej”, a zatem Kautsky przyjął jako dzieło swojego życia „kontynuację naukowych wyników badań i myśli Marksa”. Początkowo był nieco krytyczny wobec obecnej „partyjnej głupoty”, a w liście do Engelsa (5:29:84) opisał sytuację partyjną w następujący sposób:

„Jest dość charakterystyczne, że prawie wszyscy intelektualiści w Partii … wołają o kolonie, o myśl narodową, o wskrzeszenie krzyżackiej starożytności, o zaufanie do rządu, o to, by władza „sprawiedliwości” zastąpiła walkę klas, i wyrażają zdecydowaną niechęć do materialistycznej interpretacji historii – marksistowskiego dogmatu, jak go nazywają … Większość z nich wyróżnia się uczoną mętnością”.

Taki ludzki materiał nie mógł być naturalnie winny zdrady w latach 1914-1918. Po prostu pozostał wierny samemu sobie. I wchłonął swojego dawnego krytyka. Historycznym podłożem tej wczesnej degeneracji było, jak napisał Engels do Kautsky’ego (11:8:84), że „rozwój kapitalizmu okazał się silniejszy niż rewolucyjne kontrciśnienie. Nowy zryw przeciwko kapitalistycznej produkcji potrzebował gwałtownego wstrząsu, jak utrata przez Anglię panowania nad światowym rynkiem, nagła rewolucyjna okazja we Francji”.

W międzyczasie reformiści ścigali się między sobą, a Engels pozostawał daleko w tyle za innymi prawdziwymi politykami [real-politiker]. Pomimo wszystkich swoich przywilejów Mistrza, pozwala sobie narzekać na publikację Krytyki Programu Gotajskiego (2:23:91): „W rzeczywistości jest to genialna myśl, aby niemiecka nauka socjalistyczna przedstawiła, po wyzwoleniu się z bismarckowskich praw przeciw socjalistom, własne prawa socjalistyczne, sformułowane przez urzędników Partii Socjaldemokratycznej”.

Wiele listów napisanych przez Engelsa do Kautsky’ego na temat aktualnych kwestii wskazuje na silne tendencje reformistyczne u samego Engelsa. Jego zainteresowanie zachowaniem i wzmocnieniem organizacji partyjnej sprawiało, że czasami doradzał ostrożność, o czym świadczy jego opinia na temat strajku generalnego. Można uznać za niesprawiedliwe ocenianie Engelsa na podstawie przypadkowych uwag, ważne jest jednak, aby podkreślić, że Engels cieszył się z pracy Kautsky’ego w zakresie, w jakim rozwinął on „demokratyczną metodę walki proletariackiej w krajach demokratycznych, w opozycji do polityki przemocy. Ja (Kautsky) opowiadałem się wówczas za tą samą polityką, której bronię również dzisiaj” (s. 366).

Paul Mattick

Powyższy tekst to recenzja publikacji Korespondencja Engelsa-Kautsky’ego, wyd. Orbis-Verlag, Praga, po raz pierwszy opublikowana w lutym 1937 roku w piśmie International Review.